Giải pháp chống sạt lở và bồi lắng cho ĐBSCL - Kỳ 2: Nguyên nhân và hậu quả của sạt lở

Nhiều nguyên nhân gây sạt lở

Theo phân tích của Đại học Quốc gia TP. Hồ Chí Minh, trong khoảng 10 năm nay, sạt lở vùng ĐBSCL gia tăng liên tục. Nguyên nhân chủ yếu do tác động của con người khi xây dựng nhiều cơ sở hạ tầng giao thông, nhà ở sát bờ sông, tình trạng khai thác cát sông tràn lan và sự thiếu hụt nghiêm trọng lượng bùn cát từ sông MêKông đổ về khi trên thượng nguồn xuất hiện hàng loạt hồ chứa để làm thủy điện khiến bùn cát, phù sa ĐBSCL ngày càng ít.

Đồng tình ý kiến này, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Phú Quỳnh, Viện Khoa học thủy lợi miền Nam chỉ ra 4 nguyên nhân khách quan gây sạt lở bờ, chủ yếu do yếu tố địa chất, tác động của dòng chảy; tác động của địa hình và hình thái lòng dẫn; sự tương tác giữa nhiều thành phần dòng chảy và quy luật của đoạn sông phân lạch. Bên cạnh đó còn có yếu tố chủ quan từ việc xây dựng các hồ chứa nước trong khu vực có chung lưu vực sông, đặc biệt là Trung Quốc, Lào, và Thái Lan; việc khai thác cát sỏi trên sông ven biển những năm gần đây hoạt động mạnh mẽ trên hệ thống sông ĐBSCL; sự phát triển dân số và cơ sở hạ tầng xây dựng xâm chiếm bãi sông ngày càng tăng làm thay đổi chế độ dòng chảy... Thêm vào đó, trước đây vùng ngập lũ ĐBSCL không lên đê bao, nay nhiều công trình giao thông vượt lũ năm 2000 đã làm giảm lượng nước lũ chảy vào nội đồng, đồng thời làm tăng tốc độ dòng chảy và lưu lượng lũ vao 2 dòng chính gây xói lở bờ sông.

Nhiều nguyên nhân tác động dẫn tới sạt lở.

Giáo sư, Tiến sĩ Trần Linh Thước, Hiệu trưởng Trường Đại học Khoa học tự nhiên-Đại học Quốc gia TP. Hồ Chí Minh cho rằng, sạt lở bờ sông khu vực ĐBSCL còn do tác động của sóng do tàu, thuyền lưu thông và các hoạt động của con người; trong đó các công trình hạ tầng xây dựng quá gần sông, các công trình lấn lòng sông như: bến phà, mố cầu, khu dân cư...; xây dựng cơ sở hạ tầng trên bề mặt sông như: nhà ở, đường giao thông làm tăng thêm trọng lượng tác động lên bờ sông dẫn đến mất cân bằng và gây trượt bờ sông...

Phó Giám đốc Sở Tài nguyên và Môi trường tỉnh An Giang Tô Hoàng Môn cho rằng: nguyên nhân sạt lở được các cơ quan chức năng đánh giá chủ yếu là do: diễn biến thời tiết bất thường, tác động của quá trình biến đổi khí hậu và ảnh hưởng của các đập thủy điện trên sông MêKông gây thiếu bùn cát bồi lắng, yếu tố thủy lực, dòng chảy, hình thái dòng sông, cấu trúc địa chất bờ sông, vận động kiến tạo và hoạt động kinh tế - xã hội (ghe tàu, khai thác cát, hoạt động xây dựng, vận tải 2 bên bờ sông...). Tỉnh An Giang và ĐBSCL là vùng đất trẻ, nền đất yếu, rất dễ bị xâm thực, bào mòn nhanh; sự tác động của sông nước, biên độ chênh lệch của đỉnh triều- chân triều và nhiều dòng sông giao nhau làm cho dòng chảy không bình thường, tạo ra dòng chảy xoáy. Dân cư phát triển nhanh, tăng mật độ xây dựng nhà ở bê tông kiên cố, xây dựng công trình kho bãi nhà máy, công trình giao thông, chất tải gần bờ sông làm tăng tải trọng, vượt khả năng chịu tải của bờ sông… là những nguyên nhân dẫn đến sạt lở đất ven sông, kênh, rạch.

Theo kết quả nghiên cứu của Viện Khoa học thủy lợi miền Nam, sóng tàu cũng là nguyên nhân gây xói lở bờ hệ thống sông. Qua tính toán ở một số sông vùng ĐBSCL cho thấy các loại ghe, tàu có trọng tải trên 5 tấn khi chạy trên sông đều gây ra dòng chảy ngược có tốc độ dòng chảy lớn hơn vận tốc khởi động bùn cát của lòng dẫn. Đối với dòng chảy ngược, tàu có tải trọng lớn hơn 15 tấn có tốc độ lớn nhất gần bờ gấp 1,5-5 lần so với vận tốc khởi động bùn cát lòng dẫn, là nguyên nhân gây bào mòn, sạt lở bờ sông và các công trình bảo vệ bờ.

Hậu quả sạt lở

Sạt lở nghiêm trọng ở các tuyến sông kênh rạch ở ĐBSCL ngày càng trở nên nghiêm trọng. Thiệt hại do sạt lở ảnh hưởng rất lớn đến đời sống kinh tế-xã hội dân cư ven sông. Không chỉ thiệt hại về tài sản, còn có nguy cơ thiệt hại về con người nếu không đối phó và di dời kịp thời. Nghiêm trọng hơn cát và phù sa ngày càng cạn kiệt, diện tích ĐBSCL sẽ bị thu hẹp...

Thiệt hại do sạt lở ảnh hưởng rất lớn đến đời sống kinh tế-xã hội dân cư ven sông

Tại hội thảo quốc tế "Nguyên nhân, giải pháp hạn chế xói lở và bồi lắng trong hệ thống sông ĐBSCL" do UBND tỉnh An Giang phối hợp Đại học Quốc gia TP. Hồ Chí Minh tổ chức cuối tháng 11-2019 vừa qua, Giáo sư George Mathias Kondolf, Đại học California, Berkeley (Mỹ) thông tin: "Khi 7 đập thủy điện Trung Quốc xây dựng xong thì khoảng 83% lượng trầm tích sẽ bị giữ lại trong hồ chứa, khiến dòng sông MêKông bị giảm gần 1/2 lượng trầm tích tự nhiên. Và khi Lào, Thái Lan và Campuchia xây dựng hàng chục con đập lớn nhỏ trên cả phụ lưu và dòng chính MêKông thì lượng trầm tích bị giữ lại từ những con đập này chiếm đến 96%, chỉ còn một phần rất nhỏ trầm tích trôi về ĐBSCL. Và do bị tác động bởi các đập thủy điện, hồ chứa do một số nước xây dựng trên dòng chính sông MêKông, nhiều diện tích đất ven sông ở ĐBSCL bị xói lở và sụt lún xuống sông và hiện tượng xói lở, sụt lún vẫn chưa có dấu hiệu dừng lại ".

Hỗ trợ các hộ bị ảnh hưởng sạt lở phài di dời nhà khẩn cấp

Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Phú Quỳnh, Viện Khoa học Thủy lợi miền Nam cho rằng: hoạt động khai thác cát trong những năm gần đây ở các sông tại ĐBSCL diễn ra rất mạnh mẽ, khiến thay đổi chế độ thủy văn dòng chảy. Trong những năm gần đây lưu lượng nước từ sông Tiền đổ sang sông Hậu qua sông Vàm Nao có xu thế gia tăng đã làm hạ thấp đáy sông từ -17m tại trước hợp lưu xuống còn -44m tại sau hợp lưu, khiến gia tăng mất cân bằng bùn cát, tác động nghiêm trọng đến tính ổn định bờ sông và gây nên nhiều vụ sạt lở nghiêm trọng.

Nhiều chuyên gia cảnh báo, hiện tượng suy giảm bùn cát sẽ khiến mức độ bồi lắng ở ĐBSCL đang giảm mạnh. Tiến sĩ Huỳnh Công Hoài, Đại học Quốc gia TP. Hồ Chí Minh cho biết: năm 2017 toàn vùng ĐBSCL đã giảm 57% lượng bùn cát từ thượng nguồn sông MêKông đổ về và mức bồi lắng cũng giảm đến 26,2% cho toàn khu vực. Do thiếu hụt bùn cát, khiến dòng chảy sông Tiền, sông Hậu di chuyển nhanh, thay đổi chế độ thủy lực nên tác động đến tất cả các điểm trong hệ thống sông, dẫn đến sạt lở gia tăng khắp các tỉnh thành trong vùng ĐBSCL.

Bài, ảnh: HẠNH CHÂU

Kỳ cuối: Giải pháp cấp bách chống sạt lở