Hát Xoan - Di sản lan tỏa từ miền đất Tổ

Giá trị độc đáo từ cội nguồn văn hóa dân tộc

Theo các nhà nghiên cứu, Hát Xoan ra đời cách đây hàng nghìn năm, gắn liền với lễ hội mùa Xuân, tín ngưỡng cầu mùa và tưởng nhớ công lao dựng nước của các Vua Hùng. Tương truyền rằng, vào dịp đầu năm mới, dân làng thường tổ chức Hát Xoan tại đình làng để ca ngợi công đức tổ tiên, cầu cho mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, gia đình yên vui, cộng đồng hòa thuận. Chính vì thế, Hát Xoan còn được gọi là “hát cửa đình”, phản ánh mối liên hệ chặt chẽ giữa tín ngưỡng và đời sống cộng đồng.

Về nghệ thuật, Hát Xoan gồm ba phần cơ bản: Hát thờ cúng Vua Hùng và các thần linh, hát nghi lễ và hát hội. Các làn điệu phong phú như, quả cách, đón đào, thơ nhang, trống quân… đều mang âm hưởng dân gian trong sáng, tươi vui, dễ đi vào lòng người. Điểm đặc biệt là Hát Xoan kết hợp cả hát, múa, nhạc, tạo nên một chỉnh thể nghệ thuật tổng hợp vừa thiêng liêng vừa gần gũi.

Theo nhà nghiên cứu văn hóa dân gian tỉnh Phú Thọ Phạm Bá Khiêm, Hát Xoan không chỉ là hình thức diễn xướng mà còn là kho tư liệu quý báu phản ánh lao động sản xuất, tình cảm, phong tục tập quán của cư dân nông nghiệp vùng trung du Bắc Bộ. Qua mỗi làn điệu, người nghe cảm nhận được tình yêu quê hương, sự gắn bó cộng đồng và khát vọng về một cuộc sống no ấm…

Giá trị đặc sắc và sức sống bền bỉ của Hát Xoan đã được thế giới ghi nhận. Năm 2011, UNESCO ghi danh Hát Xoan Phú Thọ là Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp. Chỉ sau 6 năm, với sự vào cuộc của cả hệ thống chính trị, sự chung tay của cộng đồng và tâm huyết của các nghệ nhân, Hát Xoan được đưa ra khỏi danh sách cần bảo vệ khẩn cấp, trở thành Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại vào năm 2017. Đây là niềm tự hào không chỉ của người dân Phú Thọ mà còn của cả dân tộc Việt Nam.

Những năm qua, tỉnh Phú Thọ triển khai nhiều giải pháp đồng bộ để bảo tồn và phát huy Hát Xoan. Địa phương khôi phục hoạt động của 4 phường Xoan gốc gồm, Phù Đức, Thét, Kim Đới, An Thái; tu bổ các đình làng - không gian diễn xướng truyền thống; tổ chức lễ hội gắn với Hát Xoan. Chính quyền địa phương khuyến khích nghệ nhân cao tuổi truyền dạy cho lớp trẻ, hình thành thế hệ kế cận.

Nghệ nhân Nhân dân Nguyễn Thị Lịch (phường Vân Phú) xúc động chia sẻ: “Cả đời tôi gắn bó với Hát Xoan, coi đó như máu thịt của mình. Nay thấy lớp trẻ say mê học Hát Xoan, tôi rất vui. Điều ấy cho thấy di sản cha ông vẫn đang sống trong lòng thế hệ hôm nay và sẽ còn ngân vang mai sau”.

Một điểm nhấn quan trọng là việc đưa Hát Xoan vào trường học. Từ bậc tiểu học đến trung học cơ sở, học sinh được học những làn điệu cơ bản và tìm hiểu về lịch sử, phong tục, ý nghĩa văn hóa của di sản. Nhiều em nhỏ đã trở thành những “hạt giống” kế cận, tiếp nối ngọn lửa đam mê từ các nghệ nhân.

Các chương trình biểu diễn, liên hoan, giao lưu Hát Xoan được tổ chức thường xuyên, vừa tôn vinh nghệ thuật truyền thống, vừa khích lệ cộng đồng tham gia. Đặc biệt, việc gắn Hát Xoan với du lịch mở ra hướng đi mới. Các tour tham quan Đền Hùng, làng cổ Hùng Lô, các di tích lịch sử nay đều có thêm trải nghiệm nghe, xem và giao lưu Hát Xoan để lại ấn tượng sâu sắc với du khách.

Ngày nay, Hát Xoan không chỉ được bảo tồn nguyên bản mà còn được sáng tạo, làm mới để phù hợp đời sống đương đại. Nhiều nghệ sĩ trẻ thử nghiệm phối khí hiện đại trên nền giai điệu truyền thống, tạo nên sản phẩm âm nhạc vừa giữ hồn cốt di sản vừa gần gũi với giới trẻ. Một số chương trình nghệ thuật kết hợp Hát Xoan với múa, kịch, trình chiếu ánh sáng mang lại sức hấp dẫn mới.

Trong bối cảnh hội nhập quốc tế, Hát Xoan vượt khỏi mái đình, nhà cổ để hiện diện trên nhiều sân khấu lớn trong nước, trở thành điểm nhấn trong giao lưu văn hóa. Tại Phú Thọ, các nghệ nhân và câu lạc bộ Hát Xoan thường xuyên biểu diễn phục vụ khách quốc tế. Những làn điệu mộc mạc, độc đáo ấy khiến bạn bè nước ngoài ngỡ ngàng, say mê, qua đó, quảng bá hình ảnh đất nước, con người Việt Nam thân thiện, giàu truyền thống văn hóa.

Lan tỏa giá trị dịp Quốc khánh

Hướng tới kỷ niệm 80 năm Ngày Quốc khánh 2/9, việc tôn vinh và lan tỏa Hát Xoan càng thêm ý nghĩa. Đây là dịp để mỗi người Việt Nam nhìn lại cội nguồn, tri ân các Vua Hùng và khẳng định bản lĩnh văn hóa dân tộc. Trong bối cảnh toàn cầu hóa, Hát Xoan chính là minh chứng rõ nét cho sức mạnh nội sinh của văn hóa - nguồn lực tinh thần to lớn để xây dựng đất nước giàu đẹp, văn minh.

Ông Dương Hoàng Hương, Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Phú Thọ nhấn mạnh, Hát Xoan là niềm tự hào của nhân dân đất Tổ, minh chứng cho bản lĩnh văn hóa Việt Nam. Thời gian tới, tỉnh tiếp tục đẩy mạnh công tác bảo tồn, đưa Hát Xoan đến gần hơn với công chúng, gắn phát triển du lịch để di sản này không chỉ sống trong cộng đồng mà còn lan tỏa ra thế giới.

Thực tế cho thấy, từ khi Hát Xoan được UNESCO ghi danh là Di sản đại diện của nhân loại, tỉnh Phú Thọ ban hành nhiều đề án, kế hoạch cụ thể để bảo tồn và phát huy giá trị di sản. Công tác truyền dạy được chú trọng, nhất là tại 4 phường Xoan gốc, nơi các nghệ nhân cao tuổi trực tiếp hướng dẫn thế hệ trẻ, hình thành lớp nghệ nhân kế cận. Ngành văn hóa phối hợp với ngành giáo dục đưa Hát Xoan vào trường học, tập huấn giáo viên âm nhạc, thành lập nhiều câu lạc bộ từ tỉnh đến xã. Nhờ đó, Hát Xoan vượt khỏi không gian làng cổ, hiện diện trên sân khấu, trường học, lễ hội, tiếp cận gần hơn với công chúng.

Vai trò cộng đồng được phát huy mạnh mẽ. Các phường Xoan gốc thường xuyên kiểm kê thành viên, sưu tầm bài bản, tu bổ di tích gắn với Hát Xoan. Chính quyền quan tâm bố trí kinh phí, huy động xã hội hóa duy trì hoạt động câu lạc bộ, tổ chức liên hoan, giao lưu di sản.

Thời gian tới, Phú Thọ tiếp tục gắn bảo tồn Hát Xoan với phát triển du lịch văn hóa - lễ hội, xây dựng sản phẩm “Hát Xoan làng cổ” để du khách được trải nghiệm ngay tại không gian gốc, kết nối các điểm du lịch trọng điểm của tỉnh. Qua đó, Hát Xoan sẽ trở thành sản phẩm du lịch đặc trưng, góp phần phát triển kinh tế - xã hội và quảng bá hình ảnh đất Tổ đến bạn bè quốc tế.

Bảo tồn và phát huy Hát Xoan hôm nay không chỉ là gìn giữ một loại hình nghệ thuật mà còn là khẳng định bản sắc văn hóa, hun đúc tinh thần đoàn kết, niềm tự hào dân tộc và khát vọng vươn lên của người Việt. Khi câu Xoan còn vang vọng, mạch nguồn văn hóa đất Tổ sẽ mãi chảy, góp phần làm phong phú đời sống tinh thần nhân dân và khẳng định vị thế văn hóa Việt Nam trên thế giới./

Theo TTXVN