Khi xiếc và cải lương “góp gạo thổi cơm chung”

“Cây gậy thần” được bộ đôi đạo diễn: NSND Triệu Trung Kiên - Quyền Giám đốc Nhà hát Cải lương Việt Nam và NSND Tống Toàn Thắng - Phó Giám đốc Liên đoàn Xiếc Việt Nam cùng bắt tay dàn dựng dựa trên huyền tích về mối thiên duyên vô tiền khoáng hậu giữa Chử Đồng Tử và Tiên Dung. Đây là câu chuyện tình yêu thể hiện khát vọng tự do và niềm khát khao hạnh phúc đã ăn sâu bén rễ trong tâm thức mỗi người dân đất Việt hàng nghìn năm qua. Cũng đã có khá nhiều kịch bản sân khấu khai thác đề tài này, nhưng ê-kíp sáng tạo “Cây gậy thần” quyết định lựa chọn dựng từ kịch bản của cố tác giả Hoàng Luyện - Giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật năm 2017. Bởi theo chia sẻ của NSND Triệu Trung Kiên, đây là kịch bản lột tả được nét mộc mạc, nguyên sơ, mang hơi hướng xa xưa - điều mà những sáng tác gần đây thiếu vắng. Thưởng thức vở diễn, bên cạnh những dấu ấn khắc họa chân dung Thánh Chử, một tấm gương sáng về trung - hiếu - tiết - nghĩa, người xem còn thấy được công lao to lớn của ngài trong việc tạo dựng nền tảng giao thương giữa bộ tộc Việt với cư dân bốn biển. Kịch bản nguyên gốc có độ dài hơn ba giờ đã được tác giả Lê Thế Song phối hợp các đạo diễn chỉnh lý lại một cách chắt lọc nhất để đáp ứng yêu cầu dàn dựng mới.

Cảnh trong vở “Cây gậy thần”.

Ngay khi thông báo khởi dựng vở diễn cách đây chừng vài tháng, “Cây gậy thần” đã thu hút sự quan tâm của giới làm nghề bởi ai cũng thắc mắc liệu cải lương và xiếc sẽ kết hợp ra sao khi mà một thứ vốn thiên về ngân nga ủy mị, một thứ lại đòi hỏi sự dồn dập khẩn trương. Ấy thế nên tất cả đều vỡ òa ngạc nhiên khi chứng kiến sự sánh đôi táo bạo nhưng khá “ngọt” của hai ngôn ngữ sân khấu trong cùng một vở diễn. Cải lương giữ vai trò chính trong giữ mạch nội dung và tiết tấu vở, trong khi xiếc thực hiện vai trò khắc sâu, thăng hoa thêm những diễn biến nội tâm và xuất hiện như những lát cắt được lồng gắn hợp lý trong nhiều tình tiết. Xem “Cây gậy thần”, người xem đặc biệt ấn tượng với những phân cảnh đậm chất nghệ thuật như: cảnh Chử Đồng Tử và Tiên Dung cùng đu dây trên không khi thể hiện tình yêu nảy nở; cảnh con thuyền của Chử Đồng Tử khi lướt trên sóng nước, khi bay trên bầu trời, cảnh các đạo sĩ đánh tan thủy quái… Nếu chỉ đơn giản là tiết mục đu dây, người xem sẽ có cảm nhận bình thường. Nhưng khi nó được nghệ thuật hóa trong một câu chuyện có nội dung, lại được thể hiện bởi những nghệ sĩ cải lương thì mang lại hiệu ứng gấp nhiều lần. Ở cảnh đám cưới của Chử Đồng Tử - Tiên Dung, chi tiết dân làng mang lễ vật là những trâu, lợn, dê đến làm quà đã trở thành cái cớ hợp lý để những màn xiếc thú “đặc sản” của Liên đoàn Xiếc Việt Nam phô diễn. Hay như cảnh thể hiện mối bang giao với cư dân bốn biển cũng là cảnh huống hay để những trò khéo, trò diễn của xiếc được dịp thể hiện, gia tăng tính giải trí cho vở diễn. Rõ ràng, sự cộng hưởng của xiếc, cải lương kết hợp sự hỗ trợ của các thiết bị âm thanh, ánh sáng không làm vẻ đẹp của từng loại hình nghệ thuật bị nhòe đi mà trái lại được tôn lên nhiều hơn, đậm nét hơn, thổi luồng sinh khí mới cho sân khấu truyền thống vốn đang trầm lắng. 

Cũng chính sự “vỡ hoang” này đã mang đến những trải nghiệm mới cho các nghệ sĩ ở hai loại hình nghệ thuật để khám phá thêm khả năng của chính mình. Các nghệ sĩ xiếc có thể gia tăng cảm xúc, kinh nghiệm biểu diễn nghệ thuật. Các nghệ sĩ cải lương vốn chỉ quen sân khấu hộp nay được tương tác gần và trực diện hơn với khán giả ở sân khấu tròn. Với các diễn viên chính, đó còn là cảm giác lần đầu được mạo hiểm với những động tác xiếc. Nghệ sĩ Minh Hải (vai Chử Đồng Tử) chia sẻ: Được hát và diễn cải lương khi đang bay trên không là trải nghiệm tuyệt vời đối với người nghệ sĩ. Ban đầu khá sợ và lo lắng nhưng khi đã dần làm quen được với các động tác xiếc, anh và bạn diễn Như Quỳnh (vai Tiên Dung) thấy hào hứng vô cùng. Họ được thử thách bản thân, được tung hứng lần đầu tiên với sân khấu bốn chiều, được kích thích cảm xúc diễn. NSND Tống Toàn Thắng nhìn nhận: Nghệ sĩ cải lương và xiếc đã thật sự vượt qua mọi khó khăn để vượt lên chính mình, làm những điều tưởng chừng không làm nổi bằng nhiệt huyết nghề nghiệp. Với sự cộng hưởng này, ê-kíp sáng tạo mong muốn thu hút được những khán giả yêu cải lương đến với xiếc và ngược lại, từ đó xóa bỏ quan niệm lâu nay xiếc chỉ dành cho trẻ em. Cải lương cũng khẳng định được thế mạnh của một loại hình sân khấu mang tính truyền thống nhưng cũng rất hiện đại với khả năng thích ứng được cùng nhiều ngôn ngữ nghệ thuật khác.

Thêm một điểm cộng cho “Cây gậy thần” là sự linh hoạt trong cách sử dụng sân khấu nhiều mặt. Đồng hành với những diễn biến chính tại sân khấu tròn, nhiều cảnh diễn được mở ra ở ba mặt sân khấu chung quanh, khiến không gian diễn trở nên rộng lớn, tạo điều kiện để các diễn viên tăng khả năng giao lưu, tương tác cùng khán giả. Và nếu tinh ý sẽ thấy, bên cạnh sự kết hợp táo bạo của xiếc - cải lương, vở diễn còn mang đến thử nghiệm mới mẻ trong cách sử dụng âm nhạc khi những bài vọng cổ quen thuộc như Phi vân điệp khúc, Đoản khúc lam giang, Vọng kim lang, Lý chiều chiều… được nhạc sĩ, NSND Đào Trung hòa âm phối khí hoàn toàn mới trên nền nhạc jazz. Cùng với đó là sự xuất hiện của một bản rap ở phân cảnh ma quỷ trỗi dậy đã truyền tải hơi thở mang tính hiện đại hơn cho vở diễn. Và đây cũng là nỗ lực đáng ghi nhận để sân khấu từng bước chinh phục đối tượng khán giả trẻ. 

Sự đón nhận bước đầu của người xem dành cho “Cây gậy thần” có thể xem là minh chứng cho hiệu quả từ sự phối hợp duyên dáng của cải lương và xiếc. Dẫu đôi chỗ người xem vẫn nhận ra những khấc nối chưa thật sự nhuần nhuyễn giữa hai loại hình, song đây là những khấc nối hoàn toàn có thể khắc phục nhờ chỉnh lý. Vở diễn là sự gợi mở hướng đi mới cho sân khấu với khả năng tận dụng thế mạnh của từng loại hình nghệ thuật để kết hợp khai thác, tạo ra những phá cách tích cực cho sân khấu. Đây là tác phẩm đầu tiên thuộc Dự án Huyền sử Việt do Nhà hát Cải lương Việt Nam và Liên đoàn Xiếc Việt Nam cùng thực hiện. Dự án đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch phê duyệt.

Theo TRANG ANH (Báo Nhân Dân)