An Giang những ngày tổng khởi nghĩa giành chính quyền

Nhà việc Mỹ Phước (phường Long Xuyên), nơi tổ chức mít tinh ra mắt chính quyền cách mạng tỉnh Long Xuyên ngày 25/8/1945. Ảnh tư liệu.

Đầu năm 1945, tình hình thế giới và trong nước có nhiều thay đổi sâu sắc theo chiều hướng thuận lợi cho cách mạng Việt Nam, thời cơ cách mạng giành chính quyền về tay nhân dân đã đến gần. Trung ương Đảng và Chủ tịch Hồ Chí Minh chủ trương “tranh thủ sự ủng hộ và giúp đỡ của các nước Đồng Minh vào sự nghiệp chống phát xít, giải phóng dân tộc”.

Đêm 9/3/1945, phát xít Nhật đảo chính thực dân Pháp với mưu đồ độc chiếm quyền thống trị trên toàn Đông Dương. Trung ương Đảng chủ trương phát động cao trào kháng Nhật, cứu nước, đồng thời nhận định “sau cuộc đảo chính này, đế quốc phát xít Nhật là kẻ thù chính - kẻ thù cụ thể, trước mắt duy nhất của nhân dân Đông Dương”. Khẩu hiệu “đánh đuổi Nhật, Pháp” được thay bằng khẩu hiệu “đánh đuổi phát xít Nhật”, “thành lập chính quyền cách mạng nhân dân”.

Các Tỉnh ủy Rạch Giá, Long Xuyên, Châu Đốc và Quận ủy Châu Thành tỉnh Hà Tiên kịp thời triển khai chỉ thị, chủ trương của Trung ương, của Xứ ủy Nam kỳ, Liên Tỉnh ủy Hậu Giang và Liên Tỉnh ủy Long Xuyên. Các cán bộ, đảng viên được phân công bí mật về các làng, xã vận động nhân dân tham gia các tổ chức cứu quốc, chuẩn bị lực lượng khởi nghĩa giành chính quyền. Giới trí thức ở tỉnh lỵ Rạch Giá, Hà Tiên thường xuyên tổ chức nói chuyện thời sự, bình luận về tình hình chính trị thế giới, trong nước, trong tỉnh và vận mệnh dân tộc.

Sân banh Châu Đốc, nơi diễn ra cuộc mít tinh ra mắt chính quyền cách mạng tỉnh Châu Đốc ngày 26/8/1945. Ảnh tư liệu.

Từ tháng 4/1945, các Tỉnh ủy Long Xuyên, Châu Đốc, Rạch Giá và Quận ủy Châu Thành (tỉnh Hà Tiên) lãnh đạo củng cố lực lượng, tập hợp quần chúng cứu quốc sẵn sàng cho cuộc tổng khởi nghĩa. Các làng, xã đều có tổ chức Thanh niên Tiền phong ngày đêm luyện tập võ nghệ, canh gác giữ an ninh, trật tự.

Tại các tỉnh Long Xuyên, Châu Đốc, lực lượng Thanh niên Tiền phong còn tổ chức nhiều hoạt động xã hội như bắt cầu, làm đường. Ở tỉnh Rạch Giá, các đội du kích được thành lập, các lò rèn được trưng dụng để chế tạo vũ khí chuẩn bị tổng khởi nghĩa.

Mặt trận Việt Minh các tỉnh khéo léo đưa hội viên các đoàn thể cứu quốc vào tổ chức Thanh niên Tiền phong để tranh thủ sự ủng hộ, tạo thêm sức mạnh cho lực lượng khởi nghĩa ở các địa phương và tỉnh lỵ, quận lỵ. Hướng đạo sinh ở tỉnh lỵ Rạch Giá luyện tập sơ cấp cứu, băng bó vết thương, trang bị các dụng cụ y tế chuẩn bị cho tổng khởi nghĩa.

Ngày 15/8/1945, Nhật hoàng Hirohito đọc bài diễn văn trên đài phát thanh quốc gia, tuyên bố đầu hàng quân Đồng Minh vô điều kiện, chiến tranh Thế giới thứ hai kết thúc, “thời cơ ngàn năm có một” của cách mạng Việt Nam đã đến.

Ngày 16 và 17/8/1945, dưới sự lãnh đạo của Đảng, Quốc dân Đại hội Tân Trào được tổ chức tại Tuyên Quang, có hơn 60 đại biểu cả 3 miền Bắc, Trung, Nam. Ngoài ra, còn có đại biểu là kiều bào, các đảng phái chính trị, các đoàn thể nhân dân, các dân tộc, tôn giáo tham dự... Đại hội quy định quốc kỳ là cờ đỏ có ngôi sao vàng 5 cánh ở giữa, quốc ca là bài "Tiến quân ca". Đại hội cử ra Ủy ban Giải phóng dân tộc Việt Nam (Chính phủ lâm thời) do Hồ Chí Minh làm Chủ tịch.

Ngày 27/8/1945, hàng ngàn quần chúng tỉnh Rạch Giá đi qua con đường này để đến Dinh tỉnh trưởng (nay là Nhà Thiếu nhi tỉnh). Ảnh tư liệu.

Tại tỉnh An Giang, khí thế cách mạng ở Rạch Giá, Long Xuyên, Hà Tiên, Châu Đốc ngày càng khẩn trương, sôi nổi. Trong khi đó, về phía địch, quân đội Nhật ở tỉnh lỵ Long Xuyên hoang mang, tan rã từng ngày, các cơ quan hành chính ngừng làm việc, công chức bỏ nhiệm sở trở về với gia đình. Quân Nhật ở tỉnh lỵ Long Xuyên tập trung tại khu vực Cù Lao Giêng. Ở tỉnh lỵ Châu Đốc, địch tập trung vào thành P.C (Thành Sơn Đá, Thành lính tập), bộ máy chính quyền tay sai ngừng hoạt động.

Hồng Ngự là quận đầu tiên giành chính quyền thắng lợi

Ngày 20/8/1945, dưới sự lãnh đạo của Quận ủy Hồng Ngự (tỉnh Châu Đốc), Chi bộ Tân Huề lãnh đạo các đoàn thể cứu quốc, Thanh niên Tiền phong huy động khoảng 700 quần chúng trang bị vũ khí thô sơ (giáo mác, tầm vông vạt nhọn, gậy gộc) bao vây đồn Tân Huề, lính trong đồn không chống cự, bỏ chạy, quần chúng thu giữ 2 khẩu súng trường.

Ngay sau đó, lực lượng quần chúng kéo sang làng Tân Quới, Tân Long. Hàng ngàn quần chúng hưởng ứng, nhập vào đoàn thành dòng người hơn 2.000 quần chúng, hô vang khẩu hiệu ‘’Chính quyền về tay nhân dân, Việt Nam độc lập muôn năm”.

Trước áp lực của đông đảo quần chúng, địch ở Tân Quới, Tân Long hoảng sợ bỏ chạy, chính quyền về tay nhân dân, lực lượng khởi nghĩa và quần chúng cách mạng làm chủ 3 xã cù lao.

Ngày 22/8/1945, Quận ủy Hồng Ngự quyết định khởi nghĩa giành chính quyền rộng khắp trên địa bàn. Đồng chí Phan Văn Cai, Bí thư Quận ủy dẫn đầu lực lượng cách mạng và hàng ngàn quần chúng đến quận đường, buộc quận trưởng Hồng Ngự đầu hàng vô điều kiện. Hồng Ngự là quận đầu tiên trong 4 tỉnh Long Xuyên, Châu Đốc, Rạch Giá, Hà Tiên giành thắng lợi sớm nhất trong cuộc khởi nghĩa giành chính quyền tháng 8-1945 ở tỉnh An Giang.

Tỉnh Long Xuyên giành chính quyền ngày 25/8/1945

Trên đà thắng lợi, ngày 23/8/1945, Tỉnh ủy Long Xuyên triệu tập cuộc họp khẩn, thống nhất phương án bố trí lực lượng, thời gian khởi nghĩa ở tỉnh lỵ, phân công cán bộ trực tiếp lãnh đạo, chỉ huy khởi nghĩa giành chính quyền ở các địa phương, đồng thời xác định tỉnh lỵ Long Xuyên và quận Chợ Mới là hai trọng điểm. Tỉnh ủy phân công đồng chí Nguyễn Văn Nhung, Bí thư Tỉnh ủy trực tiếp lãnh đạo khởi nghĩa giành chính quyền ở tỉnh lỵ Long Xuyên; đồng chí Lê Thiện Tứ, Phó Bí thư Tỉnh ủy Long Xuyên trực tiếp lãnh đạo lực lượng khởi nghĩa ở quận Chợ Mới. Ngay trong đêm 23 và rạng sáng 24/8, dưới sự chỉ huy của đồng chí Lê Thiện Tứ, quần chúng cách mạng gây áp lực, buộc quận trưởng Chợ Mới đầu hàng, chính quyền về tay nhân dân.

Gốc cây sộp trước sân Nhà văn hóa đặc khu Phú Quốc, nơi quần chúng nhân dân tiến vào Dinh quận trưởng, giành chính quyền thắng lợi vào đầu tháng 9/1945. Ảnh: Hoàng Xuân.

Từ đêm 24/8/1945, các lực lượng nòng cốt của cách mạng tỉnh Long Xuyên bí mật bám sát các mục tiêu quan trọng ở tỉnh lỵ, tổ chức rải truyền đơn trên các tuyến phố trong tỉnh lỵ Long Xuyên, uy hiếp tinh thần địch. Các đội tự vệ chiến đấu bám sát kho vũ khí, Dinh tỉnh trưởng, nhà dây thép của ngụy. Đồng chí Nguyễn Văn Nhung trực tiếp gặp tráng trưởng Thanh niên Tiền phong và các chức sắc Phật giáo Hòa Hảo, Cao Đài, Thiên chúa giáo… vận động họ ủng hộ Việt Minh, cùng tham gia lực lượng quần chúng cách mạng khởi nghĩa giành chính quyền ở tỉnh lỵ.

Ngay trong đêm 24/8/1945, đồng chí Nguyễn Văn Nhung đến gặp tỉnh trưởng Long Xuyên, yêu cầu bàn giao chính quyền cho nhân dân. Tỉnh trưởng Long Xuyên Trương Văn Thành đồng ý giao chính quyền cho Việt Minh và hứa sẵn sàng giúp lực lượng cách mạng khi được giao nhiệm vụ. Đồng chí Nguyễn Văn Nhung giao tỉnh trưởng Trương Văn Thành một số công việc trước mắt, chuẩn bị mít tinh vào sáng hôm sau như trang trí khu vực nhà việc, giữ gìn nguyên vẹn tài liệu, tiền bạc chờ người của Việt Minh đến để bàn giao, điều hành lực lượng cảnh sát bảo vệ trật tự, vận động người thân trong gia đình tham gia mít tinh…

Sáng ngày 25/8/1945, lực lượng quần chúng từ các quận Chợ Mới, Lấp Vò, Thốt Nốt, Châu Thành, cùng các đoàn thể cứu quốc, thanh niên Tiền phong, các tôn giáo… với băng-rôn, cờ, khẩu hiệu, rầm rập kéo nhau về tỉnh lỵ Long Xuyên. Đến trưa, đoàn người tập trung về quảng trường trước nhà việc Mỹ Phước chật kín người và một rừng cờ đỏ búa liềm, cờ đỏ sao vàng tung bay phất phới.

Đúng 12 giờ trưa ngày 25/8/1945, thay mặt Đảng Cộng sản Đông Dương tỉnh Long Xuyên, đồng chí Nguyễn Văn Nhung, Bí thư Tỉnh ủy tuyên bố trước đồng bào toàn tỉnh “kể từ giờ này, chính quyền thuộc về cách mạng, thuộc về nhân dân”, chính quyền cách mạng ra đời do đồng chí Nguyễn Văn Nhung làm Chủ tịch UBND lâm thời tỉnh Long Xuyên. Ở các địa phương, trước sức ép của quần chúng, bọn tay sai quận Thốt Nốt, Châu Thành hoảng sợ xin đầu hàng, bàn giao chính quyền cho nhân dân, toàn tỉnh Long Xuyên hoàn toàn giải phóng, chấm dứt cảnh đời nô lệ của thực dân, phát xít.

Tỉnh Châu Đốc giành chính quyền ngày 26/8/1945

Tại tỉnh Châu Đốc, chiều ngày 25/8/1945, lực lượng cách mạng thuyết phục quân Nhật ở thành P.C án binh bất động, quân Nhật đồng ý và cam kết không can thiệp. Trong đêm 25/8/1945, lực lượng tại chỗ phối hợp với quận Tân Châu, Hồng Ngự vây chặt Dinh tỉnh trưởng và đồn cảnh sát, thành P.C, ngân khố, bót lính kín, kho vũ khí…

Lúc đầu, viên tỉnh trưởng còn do dự, tỏ ra ngoan cố, chưa chịu bàn giao chính quyền, nhưng trước áp lực của hàng ngàn quần chúng cách mạng, tỉnh trưởng Châu Đốc phải đầu hàng vô điều kiện và nhanh chóng bàn giao chính quyền cho Việt Minh.

Sáng ngày 26/8/1945, các đoàn thể cứu quốc, Thanh niên Tiền phong, đảng phải, tôn giáo và đông đảo quần chúng nhân dân tập trung tại sân vận động Châu Đốc. Đồng chí Nguyễn Văn Thôi, Bí thư Tỉnh ủy, đại diện Đảng Cộng sản Đông Dương tỉnh Châu Đốc tuyên bố “Cách mạng thành công, chính quyền cũ được xóa bỏ, kể từ đây chính quyền thuộc về tay nhân dân”. Cuộc tổng khởi nghĩa ở tỉnh Châu Đốc thắng lợi hoàn toàn. UBND lâm thời tỉnh Châu Đốc do đồng chí Mai Phương (Lê Thuần Dương) làm Chủ tịch.

Tỉnh Rạch Giá giành chính quyền ngày 27/8/1945

Tại tỉnh Rạch Giá, khi nhận được lệnh tổng khởi nghĩa của Liên Tỉnh ủy Hậu Giang, Tỉnh ủy lâm thời Rạch Giá do đồng chí Nguyễn Văn Tiễn làm Bí thư Tỉnh ủy triệu tập hội nghị khẩn cấp, thành lập Ủy ban khởi nghĩa, phân công cán bộ phụ trách các địa bàn, đồng thời, tăng cường lực lượng cho các tổ chức của tỉnh. Tỉnh ủy chủ trương thành lập phòng thông tin tại nhà lồng chợ Rạch Giá để tuyên truyền sự kiện Nhật hoàng đầu hàng quân Đồng Minh vô điều kiện, đồng thời thăm dò phản ứng của quân Nhật ở tỉnh lỵ Rạch Giá.

Trước ngày 27/8, Ủy ban khởi nghĩa tỉnh Rạch Giá đến gặp tỉnh trưởng Trịnh Tấn Truyện “nói rõ tình hình và buộc y nộp cho ta toàn bộ tài liệu, sổ sách về tài chính, vũ khí; danh sách nhân viên mật thám và lực lượng cảnh sát, v.v.”

Sáng sớm ngày 27/8/1945, dưới sự lãnh đạo của Tỉnh ủy lâm thời Rạch Giá, hàng ngàn quần chúng võ trang bằng tầm vông vạt nhọn, giáo mác, gậy gộc cùng với băng rôn, cờ, khẩu hiệu từ các quận Giồng Riêng, Gò Quao, Châu Thành, An Biên và các vùng lân cận rầm rập kéo về thị xã Rạch Giá, phối hợp với lực lượng tại chỗ khởi nghĩa giành chính quyền ở tỉnh lỵ. Đoàn người tiến vào Dinh tỉnh trưởng (nay là Nhà Thiếu nhi tỉnh). Trước sự áp đảo của quần chúng, tỉnh trưởng Trịnh Tấn Truyện tuyên bố đầu hàng vô điều kiện và bàn giao chính quyền cho nhân dân.

Đến khoảng 12 giờ trưa ngày 27/8/1945, hơn 60.000 quần chúng tập trung tại sân banh Rạch Giá (khu vực Bến tàu khách biển Rạch Giá hiện nay) dự mít tinh, Ủy ban khởi nghĩa tỉnh Rạch Giá tuyên bố chính quyền tay sai của thực dân, phát-xít bị xóa bỏ, chính quyền toàn tỉnh Rạch Giá thuộc về tay nhân dân, UBND cách mạng lâm thời tỉnh Rạch Giá do dược sĩ Trần Văn Luân làm Chủ tịch. Cùng ngày 27/8, lực lượng quần chúng tại các quận Châu Thành, Phước Long, Long Mỹ, Giồng Riềng, Gò Quao, An Biên cũng nhất tề vùng lên khởi nghĩa giành chính quyền.

Tỉnh Hà Tiên giành chính quyền ngày 28/8/1945

Tại tỉnh Hà Tiên, đến giữa năm 1945 vẫn chưa thành lập tỉnh ủy. Lúc này Quận ủy Châu Thành (tỉnh Hà Tiên) đóng vai trò như một tỉnh ủy, lãnh đạo nhân dân toàn tỉnh. Trong quá trình chuẩn bị lực lượng khởi nghỉa, tỉnh Hà Tiên được Tỉnh ủy Châu Đốc chi viện một đại đội với 30 tay súng.

Từ sáng sớm ngày 28/8/1945, dưới sự lãnh đạo của Quận ủy Châu Thành, quần chúng nhân dân vũ trang bằng giáo mác, gậy gộc từ Hòn Chông, Ba Hòn, Dương Hòa, Thuận Yên, Lộc Trĩ... kéo về tỉnh lỵ phối hợp với lực lượng tại chỗ giành chính quyền khá thuận lợi, không gặp bất kỳ sự kháng cự nào của địch. Đến tỉnh lỵ, lực lượng khởi nghĩa chiếm ngay tòa bố và các công sở, tước vũ khí của lính Nhật một cách dễ dàng.

Do có vận động từ trước nên tỉnh trưởng Tạ Trung Cang nhiệt tình hợp tác, nhanh chóng bàn giao chính quyền, đồng thời cùng 30 ngàn quần chúng tham gia mít tinh mừng độc lập. Ủy ban Khởi nghĩa tỉnh Hà Tiên tuyên bố xóa bỏ chính quyền tay sai của thực dân, phát xít và thành lập chính quyền cách mạng do ông Nguyễn Ngọc Lầu làm Chủ tịch UBND cách mạng lâm thời tỉnh Hà Tiên.

Đảo Phú Quốc giành chính quyền đầu tháng 9/1945

Tại quận đảo Phú Quốc (tỉnh Hà Tiên), nay là đặc khu Phú Quốc (tỉnh An Giang), do điều kiện xa xôi cách trở, mãi đến tháng 8/1945 vẫn chưa có tổ chức Đảng, vì vậy việc tổ chức khởi nghĩa giành chính quyền chậm hơn so với các quận trong đất liền.

Đầu tháng 9/1945, lực lượng Thanh niên Tiền phong, các tổ chức quần chúng cứu quốc và đông đảo quần chúng cách mạng từ Hàm Ninh, Bãi Bổn, Ông Lang, Dương Tơ, Bàng Quỳ kéo về quận lỵ, tiến vào dinh quận trưởng đòi quyền sống, quyền tự do. Trước sức ép của đông đảo quần chúng, quận trưởng Phú Quốc đầu hàng vô điều kiện, nhân dân Phú Quốc chấm dứt cảnh đời nô lệ, lầm than suốt 80 năm trời mất nước.

Toàn tỉnh An Giang giành chính quyền trong một tuần lễ

Như vậy, chỉ trong vòng một tuần lễ, từ ngày 20 đến 28/8/1945, dưới sự lãnh đạo của Đảng, nhân dân An Giang, bao gồm 4 tỉnh Rạch Giá, Long Xuyên, Châu Đốc, Hà Tiên với sức mạnh như vũ bão, vùng lên khởi nghĩa giành chính quyền trọn vẹn về tay nhân dân. Và chỉ trong một tháng, hệ thống chính quyền 3 cấp được thành lập ở cấp tỉnh, cấp huyện, cấp xã trong toàn tỉnh. Cùng với đó, các tỉnh bắt tay ngay vào việc củng cố, xây dựng các tổ chức đoàn thể cứu quốc, tiến hành đào tạo cán bộ, xây dựng lực lượng vũ trang, đồng thời giải quyết những vấn đề khó khăn trước mắt.

Thắng lợi của cuộc Cách mạng tháng Tám và việc thành lập nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa mở ra kỷ nguyên mới - kỷ nguyên độc lập và chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam. Thành công của cuộc khởi nghĩa giành chính quyền ở tỉnh An Giang đã khẳng định vai trò lãnh đạo của Đảng Cộng sản Đông Dương, trực tiếp là các tỉnh ủy, quận ủy, các chi bộ Đảng của 4 tỉnh Rạch Giá, Long Xuyên, Châu Đốc, Hà Tiên.

Nhân dân Việt Nam, trong đó có người dân tỉnh An Giang, từ thân phận nô lệ, mất nước gần 80 năm dưới ách đô hộ của thực dân, phát xít đã thật sự trở thành người nắm chính quyền, làm chủ vận mệnh dân tộc và tương lai tươi sáng của mình. Đó chính là thành quả của quá trình 15 năm đấu tranh gian khổ, chịu nhiều hy sinh, mất mát, cùng nhau đoàn kết “phá tan xiềng xích”, giành chính quyền trọn vẹn về tay nhân dân.

ĐOÀN HỒNG PHÚC

Tài liệu tham khảo

- Văn kiện Đảng toàn tập (tập 8) 1945 - 1947. NXB Chính trị Quốc gia - Sự thật, Hà Nội - 2000

- Hồ Chí Minh - Biên niên tiểu sử, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2006, tập 2.

- Cách mạng Tháng Tám - Những sự kiện lịch sử

- Địa chí An Giang 2013

- Địa chí Kiên Giang 2024

- Lịch sử Đảng bộ tỉnh An Giang, tập 1 (1927 - 1945)

- Kiên Giang kháng chiến chống Pháp (1930 - 1954)

- Những chặng đường đấu tranh cách mạng của Đảng bộ và nhân dân Hà Tiên.