Hấp dẫn giai thoại nàng Ái Cơ trong chậu úp

 Am thờ sư nữ Phù Cừ trong khuôn viên Phù Dung cổ tự ngày nay. Ảnh: PHẠM HIẾU

Xứ Hà Tiên lâu nay hay truyền tai nhau giai thoại nàng Ái Cơ trong chậu úp. Nàng Ái Cơ ấy chính là bà Phù Dung và cũng là nàng thơ Nguyễn Thị Xuân (hay còn gọi là Dì Tự) - thành viên nữ duy nhất trong thi đàn Chiêu Anh Các do Mạc Thiên Tích thành lập năm 1736. Đại khái câu chuyện là Mạc Lịnh Công (tức Tổng binh Đại đô đốc Mạc Thiên Tích) và nàng thơ Nguyễn Thị Xuân vì yêu mến tài nghệ văn chương lẫn nhau mà nảy sinh tình cảm. Mạc Lịnh Công đã rước nàng về dinh lập làm Ái Cơ thứ phi, lúc nàng ở tuổi đôi mươi.

Nàng Ái Cơ vốn sắc nước hương trời, văn hay chữ tốt nên tình thơ giữa nàng và Mạc Lịnh Công càng thắm thía, mặn nồng. Nhưng cũng vì thế mà nàng càng bị người vợ cả của Mạc Thiên Tích ghen tuông, rắp tâm chờ thời cơ hãm hại. Một ngày nọ, khi Mạc Lịnh Công đi kiểm tra các đồn bốt dọc biên giới, ở nhà phu nhân lệnh cho kẻ hầu bắt Ái Cơ, bịt miệng và đem nàng nhốt vào cái chậu sứ lớn (dùng hứng nước mưa), rồi úp xuống khiến nàng không thể kêu la.

Bất thình lình, lúc đó trời bỗng đổ cơn mưa rất to và Mạc Lịnh Công cũng vừa về đến. Thấy trời mưa mà chậu sứ lại không hứng nước, bèn lệnh kẻ hầu dỡ chậu ra thì phát hiện nàng Ái Cơ đang thoi thóp, nhưng may mắn vẫn còn cứu được. Thoát chết, nàng Ái Cơ chán chường thế sự, rồi xin Mạc Lịnh Công cho phép đi tu… Trước sự quyết tâm của nàng, Tổng binh Mạc Thiên Tích đành chiều ý, rồi cất ngôi am cho nàng Ái Cơ tu hành. Bên am, ngài còn cho đào ao, trồng hoa sen trắng để kỷ niệm mối tình xưa, từ đó, bà thọ Bồ tát giới, hiệu Phù Cừ.

Đến lúc nàng Ái Cơ qua đời, Mạc Lịnh Công còn cho xây ngôi mộ kiên cố, cấu trúc theo hình cái chậu để tỏ lòng tưởng nhớ đến giai nhân đã vì ông mà phải chịu oan ức, khổ ải... Ngôi am đó về sau trở thành Phù Dung cổ tự, ngôi chùa vẫn còn lưu dấu câu thơ: “Duyên xưa chẳng bận chi tình; bụi trần chi để vương cành hoa sen”.

Theo một số tư liệu, cổ tự Phù Dung do Tổng trấn Hà Tiên Mạc Thiên Tích cho xây dựng vào khoảng cuối thế kỷ XVIII để nàng Ái Cơ tu hành. Trải qua bao biến đổi, giờ đây ở chân núi Bình San vẫn còn ngôi cổ tự khá khang trang, với kiến trúc cổ kính cùng nhiều giai thoại được lưu truyền qua nhiều thế hệ. Đó cũng là lý do khiến nơi này thu hút khách thập phương tìm đến chiêm bái, dâng hương…

Thế nhưng, có câu chuyện thú vị đằng sau giai thoại nàng Ái Cơ trong chậu úp, đây là tiểu thuyết cùng tên được nữ sĩ Mộng Tuyết hoàn thành năm 1958, xuất bản năm 1960. Thậm chí, từ tiểu thuyết này, nhà thơ Kiên Giang Hà Huy Hà chuyển thể thành tuồng cải lương “Áo cưới trước cổng chùa” rất nổi tiếng, tạo được tiếng vang trong giới nghệ thuật sân khấu.

Về vấn đề này, nhà nghiên cứu Trương Minh Đạt cũng từng khẳng định, câu chuyện nàng Ái Cơ trong chậu úp chỉ là hư cấu, dàn dựng theo cảm hứng của các tác giả. Bởi trước năm 1960, ở Hà Tiên không ai biết về chuyện nàng Ái Cơ trong chậu úp. Hay ngay trong khai lược sư nữ xứ huyền ca văn hiến tại Phù Dung cổ tự hiện nay cũng ghi rõ: “Vì nêu bật tài năng xuất chúng và đức hạnh của sư nữ Phù Cừ (nhân vật nổi tiếng và có nhiều cống hiến trong việc đặt nền móng trong giáo dục đào tạo, đạo đức nhân văn, văn hóa, nghệ thuật và truyền bá triết lý đạo Phật…), tác giả hư cấu bi kịch bà vợ lớn ghen ghét, bắt bà nhốt trong chậu úp. May mắn được phu quân Mạc Thiên Tích cứu thoát chết thì bà vợ lớn cho uống thuốc tuyệt tự, nhưng sự thật bà cùng Tổng trấn sinh được một con trai tên là Mạc Tử Chú - cũng là người lập mộ cho bà”.

Dù vậy, nhiều người vẫn cho rằng, chuyện tình của Mạc Lịnh Công và nàng Ái Cơ dù là huyền sử hay chính sử thì đó cũng là câu chuyện tình đẹp. Nó sẽ mãi lung linh không chỉ trong lòng người dân Hà Tiên mà còn trong lòng của du khách viếng thăm ngôi cổ tự.

PHẠM HIẾU