Những người “vá” thời gian

Ký ức trong từng lớp màu

Tấm biển hiệu bằng đồng cũ kỹ bên ngoài cơ sở 2 Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam trong một con ngõ nhỏ trên phố Hoàng Cầu không gây ấn tượng đặc biệt với người đi đường. Tuy vậy, đây là nơi hàng trăm, hàng nghìn hiện vật, tác phẩm mỹ thuật được bảo quản, tu sửa trong gần 60 năm qua và công tác này diễn ra mỗi ngày như nhịp thở âm thầm của Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam. Ở đó, thời gian được đo không phải bằng giờ hay ngày, mà bằng từng lớp màu được hồi sinh, từng đường nứt nhỏ trên mặt tranh được hàn gắn.

Trong căn phòng dành cho phục chế các bức tranh sơn dầu, tôi có dịp quan sát ông Nguyễn Mạnh Hải, một trong những chuyên gia có kinh nghiệm của Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, làm việc. Trên chiếc bàn rộng chiếm gần hết phòng, ông chăm chú, tỉ mỉ làm sạch bề mặt một tác phẩm của danh họa Trần Văn Cẩn để chuẩn bị cho việc tổ chức triển lãm thời gian tới. Nhìn chung quanh, không gian như chỉ dành cho công việc, nào tủ, giá, kệ chuyên dụng, nào máy hút ẩm, kính hiển vi loại to, đèn rọi, nào khung tranh các khổ…

Tương tự, trong căn phòng phục chế những tác phẩm sơn mài, ông Phan Từ Long, Phó Trưởng phòng Tu sửa, phục chế tác phẩm mỹ thuật đã giải thích qua cho tôi việc phục chế bộ ba tranh mà ông và chuyên gia Phạm Văn Tuân đang thực hiện tại đây. Theo ông Long, đây là một trong những bức tranh hỏng rất nặng do mối mọt. Nhiệm vụ của họ là bóc tách hết lớp gỗ mục nát, loại bỏ khỏi bề mặt tranh, sau đó bù vật liệu vào. Công việc này đòi hỏi sự tỉ mỉ, cẩn thận, kiên nhẫn để mặt tranh sơn mài không bị vỡ. Do kích thước tranh lớn, cho nên thời gian phục chế mất hàng năm, thay vì vài ngày hay vài tháng.

Ông cho biết, đối với người tu sửa, phục chế, mỗi tác phẩm tại đây đều là tài sản quốc gia, mang những giá trị văn hóa lớn. Đây là thách thức trong công tác tu bổ, phục chế nhưng cũng là trách nhiệm và vinh dự của Phòng Tu sửa, phục chế tác phẩm mỹ thuật nói riêng, Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam nói chung.

Theo ông Long, trước tháng 7/2025, Phòng Tu sửa, phục chế tác phẩm mỹ thuật được gọi là Trung tâm Bảo quản, tu sửa tác phẩm mỹ thuật được thành lập năm 2006 trên cơ sở tiền thân của các xưởng, tổ phục chế trước đây sau khi Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam ra đời năm 1966.

Tuy vậy, điều ngạc nhiên là đến giờ, hệ thống đào tạo của Việt Nam nói chung, trường mỹ thuật nói riêng đều chưa có khoa tu bổ, phục chế. Các thế hệ cán bộ, nhân viên của Phòng Tu sửa, phục chế tác phẩm mỹ thuật phần lớn học mỹ thuật hay hóa, hóa sinh. Ngoài kiến thức chuyên môn, họ được học hỏi thêm từ thế hệ đi trước và quan trọng nhất là tiếp xúc trực tiếp với hiện vật, tác phẩm thật. Đó là kinh nghiệm thực tế mà không trường lớp nào dạy được, để từ đó, họ trưởng thành hơn, phát huy những kỹ thuật, kỹ năng được các đàn anh, đàn chị truyền lại.

Theo ông Long, đấy cũng là thế mạnh và cũng là khó khăn của Phòng. Bởi bên cạnh việc duy trì tính liên tục của công việc, có kế thừa và phát huy nhờ sự hợp tác, hỗ trợ với các chuyên gia Đức, Nhật Bản… một chuyên gia tu bổ, phục chế ngoài chuyên môn vững còn đòi hỏi niềm đam mê với nghề. Niềm đam mê đó thể hiện ở sự kiên trì, tính cẩn thận, không nóng vội trong công việc.

Vì thế, dù lực lượng mỏng, cả bốn tổ sơn dầu, giấy lụa, điêu khắc và sơn mài chỉ có tám người nhưng những năm qua, Phòng Tu sửa, phục chế tác phẩm mỹ thuật vẫn đáp ứng tốt yêu cầu về chất lượng và thời gian. Kết quả này, như ông Long khẳng định, bên cạnh yếu tố con người giỏi thì sự quan tâm, tạo điều kiện của lãnh đạo Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam đã giúp họ phát huy hết khả năng.

Người đối thoại với những bức tranh

Kể từ thời điểm các cán bộ của Phòng Tu sửa, phục chế tác phẩm mỹ thuật tham gia tu sửa bức tranh Em Thúy của danh họa Trần Văn Cẩn cùng chuyên gia người Australia Caroline Fry năm 2004, việc hợp tác và đào tạo chuyên gia bảo quản, tu sửa, phục chế tác phẩm mỹ thuật tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam đã phát triển mạnh. Cán bộ, nhân viên Phòng giờ có thể tự hào về sự trưởng thành của mình, không chỉ vì kiến thức chuyên sâu về mỹ thuật mà còn vì họ thật sự giỏi trong công tác bảo quản, tu sửa và phục chế.

Trường hợp của ông Hải là một thí dụ. Nhìn bề ngoài, người đàn ông gốc Hà Nội trẻ hơn tuổi 47 của mình. Ông tốt nghiệp khoa Hóa hữu cơ, Đại học Bách khoa Hà Nội và có thời gian làm việc tại Phòng kỹ thuật bảo quản của Bảo tàng Lịch sử quốc gia. Năm 2004, ông được điều động về Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam tham gia dự án tu sửa bức tranh Em Thúy và gắn bó với công việc của một “bác sĩ giấy”, nhất là với chất liệu sơn dầu, đến nay.

Có lợi thế chuyên sâu về hóa, ông Hải là một trong những người may mắn được tham gia các khóa học, đào tạo tu sửa, phục chế chất liệu giấy, vải, gỗ, lụa… tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam và nước ngoài, trong đó có những nước như Đức, Nhật Bản, Australia, Hàn Quốc hay Indonesia. Theo ông, trước năm 2004, Việt Nam khó giải quyết được tình trạng bong tróc, giãn nứt ở tranh. Sau dự án Em Thúy, tình hình thay đổi rất nhanh. Nếu ở châu Âu có thể bảo quản bức tranh trong 30-50 năm thì với trình độ hiện tại, họ cũng bảo quản được ít nhất 20 năm. Và vấn đề của Việt Nam chỉ là thiếu trang thiết bị hiện đại.

Để giải thích rõ hơn, ông Hải cho biết, quá trình bảo quản, tu sửa và phục chế tùy thuộc vào tình trạng của bức tranh. Trước tiên, họ kiểm tra, xem tranh ở tình trạng nào. Tranh hỏng nặng thì theo một quy trình dài, và ngược lại. Thế nhưng, tranh hỏng như thế nào thì họ chỉ quan sát bằng cảm quan, qua kính lúp hoặc kính hiển vi. Trong khi đó, ở nước ngoài, họ có thể chụp cắt lớp, X-quang để phân tích màu. Nhờ đó, họ sẽ phát hiện đằng sau lớp sơn bề mặt, họa sĩ từng vẽ tranh gì trước lúc vẽ đè lên. Hay với từng mảng màu. Chuyên gia nước ngoài sẽ phân tích ra mấy lớp sơn, trong lúc những người như ông Hải chỉ có thể phán đoán.

Để bù đắp cho sự hạn chế về trang thiết bị, các cán bộ, nhân viên của Phòng Tu sửa, phục chế tác phẩm mỹ thuật không ngừng nâng cao trình độ và học hỏi. Công việc đòi hỏi họ phải khéo léo, kiên nhẫn và tập trung. Chiều muộn. Trong căn phòng nhỏ của Phòng Tu sửa, phục chế tác phẩm mỹ thuật, ánh đèn vẫn sáng đều trên những khung tranh.

Ông Hải cúi xuống, tỉ mỉ lau từng vệt bụi, dõi theo từng vết nứt nhỏ trên mặt sơn dầu như thể đang lắng nghe hơi thở thời gian. Mỗi bức tranh hồi sinh dưới tay ông, dưới tay những người đồng nghiệp, là một phần ký ức được trả lại, giữ nguyên vẹn những giá trị của mỹ thuật Việt Nam.

Theo Nhandan.vn