Quyền con người trong kỷ nguyên số

So với giai đoạn trước, việc bảo đảm quyền con người đã trải qua những biến đổi sâu sắc, từ một khung khái niệm truyền thống tập trung vào quyền dân sự, chính trị, kinh tế-xã hội và văn hóa, sang một hệ thống quyền “động”, thích ứng môi trường ảo.

Trước đây, quyền con người chủ yếu được thực thi trong không gian vật lý, tuy nhiên, sự bùng nổ của công nghệ số - từ trí tuệ nhân tạo (AI), dữ liệu lớn (Big Data) đến Internet vạn vật (IoT) - đã mở rộng biên giới của những quyền này, đồng thời tạo ra những quyền mới, vốn chưa từng tồn tại. Chẳng hạn, quyền bảo vệ dữ liệu cá nhân số nay được công nhận là một quyền con người cốt lõi. Luật Bảo vệ dữ liệu cá nhân năm 2025 xác định: “Bảo vệ dữ liệu cá nhân gắn với bảo vệ lợi ích quốc gia, dân tộc, phục vụ phát triển kinh tế-xã hội, bảo đảm quốc phòng, an ninh và đối ngoại; bảo đảm hài hòa giữa bảo vệ dữ liệu cá nhân với bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của cơ quan, tổ chức, cá nhân”. (Điều 3)

Công nghệ số mang đến cho xã hội những lợi ích không thể phủ nhận, như việc minh bạch hóa quản lý nhà nước, hệ thống cơ sở dữ liệu quốc gia dân cư cho phép công dân dễ dàng tiếp cận quyền lợi chính đáng. Thời gian qua, Cổng thông tin điện tử Chính phủ và hệ thống dịch vụ công trực tuyến đã giúp hàng triệu người dân tiếp cận dịch vụ hành chính mà không cần phải di chuyển, thể hiện sự tiến bộ vượt bậc so với giai đoạn trước. Mặt khác, AI và phân tích dữ liệu có thể dự báo rủi ro xã hội, hỗ trợ bảo vệ nhóm dễ bị tổn thương, chẳng hạn qua các ứng dụng theo dõi sức khỏe cộng đồng hoặc giáo dục trực tuyến.

Những thay đổi này không chỉ làm phong phú thêm nội hàm quyền con người mà còn đặt nền tảng cho một xã hội công bằng hơn, nơi công nghệ trở thành công cụ bảo đảm các quyền, lợi ích cho cộng đồng, tạo cơ hội để người dân thụ hưởng tốt nhất các quyền con người cơ bản.

Tuy nhiên, trong bối cảnh cách mạng công nghiệp 4.0, các công nghệ như AI và Big Data mang lại giá trị kinh tế-xã hội to lớn nhưng đồng thời cũng làm gia tăng tội phạm mạng phức tạp, đe dọa an ninh quốc gia và quyền con người. Nổi lên trong số đó là thách thức bảo mật dữ liệu quyền riêng tư. Chỉ tính trong sáu tháng đầu năm 2025, hệ thống Viettel Threat Intelligence ghi nhận gần 8,5 triệu tài khoản người dùng tại Việt Nam đã bị đánh cắp, chiếm 1,7% tổng số tài khoản bị rò rỉ trên toàn cầu, 4.500 tên miền lừa đảo và 1.067 trang web giả mạo. Đáng chú ý, nhiều tài khoản liên quan đến hệ thống nhạy cảm như email doanh nghiệp, VPN, SSO, tài khoản quản trị,… do đó, tác hại không chỉ dừng ở mất thông tin đăng nhập, mà còn là nguy cơ xâm nhập trái phép, đánh cắp tài sản nội bộ và phá hoại vận hành hệ thống.

Bên cạnh đó, công nghệ giám sát thông minh, như nhận dạng khuôn mặt giúp hỗ trợ an ninh công cộng nhưng cũng đặt ra nguy cơ bị lạm dụng để theo dõi cá nhân, vi phạm quyền tự do di chuyển và biểu đạt, đặt ra bài toán về việc cân bằng giữa lợi ích quốc gia và quyền riêng tư của cá nhân.

Mặt khác, bất bình đẳng số do sự chênh lệch giữa các vùng miền và nhóm dân tộc trong việc tiếp cận công nghệ cũng cần được xem xét. Những thách thức này đòi hỏi tư duy về quyền con người phải kịp thời có những điều chỉnh, thích ứng với yêu cầu trong kỷ nguyên mới. Phó Giáo sư, Tiến sĩ Tường Duy Kiên, Viện trưởng Viện Quyền con người, Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh phân tích: “Việc bảo vệ quyền con người trong kỷ nguyên số đòi hỏi không chỉ việc giải quyết các thách thức hiện tại mà còn phải định hình các khuôn khổ pháp lý và quản trị mang tính toàn cầu cho tương lai. Các cách tiếp cận mới phải cân bằng giữa sự đổi mới công nghệ và các nguyên tắc dân chủ, nhân quyền cốt lõi”.

Việt Nam đã có những bước đi chủ động nhằm bảo đảm quyền con người trong môi trường số, như ban hành Luật An ninh mạng năm 2018, Luật Dữ liệu năm 2024, Luật Bảo vệ dữ liệu cá nhân năm 2025. Những văn bản này không chỉ thiết lập cơ sở pháp lý để bảo vệ thông tin cá nhân, lợi ích cộng đồng mà còn kết nối với chuẩn mực quốc tế, tạo nền tảng cho quản lý minh bạch và công bằng. Mới đây, việc Việt Nam đăng cai lễ ký Công ước của Liên hợp quốc về chống tội phạm mạng (Công ước Hà Nội), minh chứng cho cam kết bảo vệ quyền lợi công dân trong không gian số.

Trước những diễn biến ngày càng phức tạp hiện nay, với nhiều thách thức mới, để bảo đảm tốt quyền con người trong kỷ nguyên số, Việt Nam cần một chiến lược toàn diện. Trước hết, việc xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật phải là ưu tiên hàng đầu, bảo đảm hài hòa giữa pháp luật quốc gia và các cam kết quốc tế. Nhiều chuyên gia và nhà nghiên cứu cho rằng, việc xây dựng luật về AI, sửa đổi Bộ luật Hình sự và hoàn thiện các quy định xử lý vi phạm trong môi trường số là cần thiết để bảo đảm công bằng và trách nhiệm pháp lý, tạo hành lang pháp lý khả thi, giúp công dân an toàn trong môi trường số.

Thứ hai, tiếp tục nâng cao năng lực quản lý nhà nước và năng lực kỹ thuật số của các cơ quan chức năng. Việc quản trị không gian mạng, giám sát nội dung xấu, bảo đảm an toàn hệ thống mạng, và xử lý rủi ro liên quan đến dữ liệu đòi hỏi đội ngũ cán bộ có hiểu biết sâu về công nghệ và pháp luật, cùng với hệ thống kỹ thuật đủ mạnh nhằm phát hiện, ngăn chặn kịp thời các hành vi tấn công, xâm phạm. Nhà nước cần thúc đẩy cơ chế hợp tác công-tư, kết nối với các chuyên gia, viện nghiên cứu để cùng xây dựng tiêu chuẩn, hướng dẫn kỹ thuật và khung đạo đức cho việc thiết kế, triển khai hệ thống AI, nền tảng số. Xem xét việc xây dựng cơ chế đánh giá tác động nhân quyền cho mọi dự án công nghệ lớn, từ đô thị thông minh đến hệ thống dữ liệu dân cư. Song song đó, các biện pháp chế tài đủ sức răn đe và minh bạch hóa trách nhiệm của doanh nghiệp công nghệ trong việc thu thập, xử lý và chia sẻ dữ liệu là cần thiết.

Thứ ba, đẩy mạnh công tác giáo dục, nâng cao nhận thức trong cộng đồng, nhất là nhóm dễ bị tổn thương, hình thành “lá chắn” nội sinh. Người dân cần được trang bị hiểu biết về quyền của mình trong không gian số, như: Quyền kiểm soát dữ liệu, quyền khiếu nại, và cách bảo vệ bản thân trước các rủi ro trực tuyến. Công tác truyền thông, giáo dục công dân số nên được lồng ghép vào chương trình phổ thông, chương trình đào tạo nghề và các chiến lược truyền thông cộng đồng, khuyến khích người sử dụng công nghệ một cách thông minh và có trách nhiệm.

Cuối cùng, tăng cường hợp tác quốc tế và huy động sự tham gia của toàn xã hội là chìa khóa để bảo vệ người dân trong môi trường số. Sự phối hợp giữa Nhà nước, doanh nghiệp, tổ chức xã hội và cộng đồng sẽ tạo nên hệ sinh thái an ninh mạng vững mạnh, với các biện pháp như đào tạo nhân lực, đầu tư hạ tầng và đối thoại liên ngành.

Kỷ nguyên số mở ra những cơ hội to lớn, đòi hỏi cả cộng đồng cùng chung tay, thể hiện tinh thần trách nhiệm, xây dựng một xã hội công bằng, nhân văn. Với quyết tâm mạnh mẽ của Đảng, Nhà nước và toàn xã hội, Việt Nam hoàn toàn có khả năng xây dựng một không gian số văn minh, lành mạnh, nơi mọi cá nhân đều được tôn trọng, bảo vệ và trao quyền, kiến tạo nền tảng cho sự phát triển bền vững của đất nước.

Theo Báo Nhân Dân