Sau nhiệm kỳ Chủ tịch luân phiên với đầy dấu ấn của Malaysia, Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) bước vào giai đoạn mới với nhiều cơ hội mở ra nhưng cũng không ít thách thức.
Với tư cách Chủ tịch ASEAN trong năm 2026, Philippines sẽ phải xử lý đồng thời nhiều nhiệm vụ quan trọng, bao gồm duy trì đà hội nhập, chuyển hóa các khuôn khổ hợp tác thành kết quả thực chất, và dẫn dắt khối ASEAN vượt qua bối cảnh địa chiến lược ngày càng phức tạp.
Malaysia xây nền cho chu kỳ hợp tác mới
Nhìn lại giai đoạn Malaysia nắm ghế Chủ tịch ASEAN trong năm 2025, có thể thấy đất nước này đã tập trung xây dựng nhiều trụ cột đóng vai trò nền móng cho sự hợp tác phát triển dài hạn của ASEAN.
Đầu tiên phải kể tới cấu trúc hợp tác kinh tế - số giai đoạn mới, bao gồm các sáng kiến Hiệp định Khung Kinh tế số trong ASEAN (DEFA), Lưới điện ASEAN, Kế hoạch tổng thể số ASEAN hay Tầm nhìn Cộng đồng ASEAN 2045. Những khuôn khổ này được giới chuyên gia đánh giá cao.
"Chúng đặt nền móng cho một cộng đồng số, được thúc đẩy bởi khoa học, công nghệ và đổi mới," Thứ trưởng Ngoại giao Việt Nam Đỗ Hoàng Giang chia sẻ với trang tin FMT (Malaysia) gần đây.
Các khuôn khổ nêu trên không chỉ tạo tiền đề để ASEAN mở rộng thị trường nội khối mà còn giảm phụ thuộc vào các chuỗi cung ứng truyền thống, nâng cao năng lực cạnh tranh trong lĩnh vực công nghệ.
Trong đó, DEFA được kỳ vọng trở thành hiệp định mang tính bước ngoặt, giúp ASEAN thiết lập chuẩn mực chung về dữ liệu, thanh toán số, thương mại điện tử xuyên biên giới, một lĩnh vực vốn bị chia nhỏ theo từng nước.
Trụ cột tiếp theo là mở rộng các cấu trúc đối tác chiến lược. Một trong những thành tựu đáng chú ý của Malaysia trong năm 2025 là lần đầu tổ chức Hội nghị Cấp cao ASEAN-Hội đồng Hợp tác Vùng Vịnh (GCC)-Trung Quốc.
Đây là mô hình hợp tác đa đối tác quy mô lớn, cho thấy ASEAN có khả năng kết nối các trung tâm quyền lực khác nhau và tạo lập không gian đối thoại dựa trên nguyên tắc cân bằng.
“Tiến bộ công nghệ và hạ tầng tài chính của Trung Quốc bổ trợ cho nguồn lực dồi dào của GCC,” Chủ tịch Viện Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế Malaysia, ông Faiz Abdullah, chia sẻ với FMT, cho biết thêm rằng việc Trung Quốc tham gia Hội nghị Cấp cao ASEAN-GCC-Trung Quốc giúp quan hệ đối tác “vốn đã mạnh mẽ” có thêm “chiều sâu mới.”
Trụ cột thứ ba là củng cố vai trò trung tâm dựa trên nguyên tắc bao trùm và cân bằng. Malaysia nhấn mạnh một ASEAN “mở, bao trùm và hợp tác,” thể hiện qua các diễn đàn như Quan điểm ASEAN về Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương (AOIP).
Cách tiếp cận này giúp khối duy trì vị thế trung lập, tránh bị kéo vào cạnh tranh nước lớn, đồng thời bảo đảm ASEAN là không gian đối thoại xây dựng và ổn định.
Tuy nhiên, việc đặt nền móng mới chỉ là bước đầu. Những vấn đề tồn đọng nhiều năm qua tiếp tục đặt ra yêu cầu ASEAN phải hành động nhanh hơn, quyết đoán hơn.
Quang cảnh Hội nghị Bộ trưởng Quốc phòng các nước ASEAN mở rộng lần thứ 12. (Ảnh: Viên Luyến/TTXVN)
Những thách thức mang tính cấu trúc
Philippines đảm nhiệm vai trò Chủ tịch ASEAN trong bối cảnh khu vực tồn tại nhiều rào cản mang tính hệ thống. Những thách thức này không chỉ ảnh hưởng đến tiến độ hợp tác, mà còn tác động trực tiếp tới uy tín của ASEAN.
Dù nhiều khuôn khổ mới được hình thành, hầu hết vẫn dừng lại ở mức ý tưởng. Các nhà nghiên cứu chỉ ra rằng ASEAN thiếu cơ chế giám sát tiến độ theo từng ngành và nguồn lực tài chính đủ mạnh để triển khai các khuôn khổ mới.
Đó là còn chưa tính tới yếu tố tiêu chuẩn điều phối giữa các bộ ngành, mô hình hợp tác công-tư hiệu quả và sự thống nhất về ưu tiên triển khai.Vì vậy, nhiệm vụ của Philippines không chỉ là thúc đẩy thêm sáng kiến mới, mà phải chuyển trọng tâm sang việc thực thi sáng kiến, tạo chuyển biến rõ rệt ở từng lĩnh vực.
Việc kết nạp Timor-Leste giúp ASEAN củng cố tính bao trùm, nhưng cũng làm lộ rõ khoảng cách về năng lực, hạ tầng và trình độ phát triển. Nếu không có cơ chế hỗ trợ hiệu quả, ASEAN có nguy cơ phân hóa thành "ba tầng" theo mức độ giàu nghèo, như cảnh báo của nhà ngoại giao kỳ cựu Ilango Karuppannan trong cuộc phỏng vấn gần đây với FMT. "Chúng ta sẽ không muốn sự phân hóa này đe dọa tới sự gắn kết của ASEAN," ông nói.
Bên cạnh đó, tình trạng hòa hoãn giữa Thái Lan và Campuchia vẫn chưa ổn định, đòi hỏi sự theo dõi và điều phối chặt chẽ. Philippines sẽ phải tìm hướng xử lý mềm dẻo, kết hợp đối thoại với áp lực ngoại giao, nhằm tránh nguy cơ bất ổn lan rộng.
Tình hình khu vực tiếp tục chứng kiến sự cạnh tranh gay gắt giữa các cường quốc. Trong bối cảnh Mỹ mở rộng hợp tác an ninh, Trung Quốc thúc đẩy liên kết kinh tế và ảnh hưởng trong khu vực, ASEAN bị đặt vào thế phải thể hiện bản lĩnh để không bị cuốn vào quỹ đạo của bất kỳ bên nào.
Vai trò Chủ tịch ASEAN của Philippines sẽ phải nhấn mạnh khả năng điều phối, xử lý hài hòa khác biệt, và giữ ASEAN đứng vững như một thực thể chủ động.
Dẫn dắt ASEAN trên lộ trình đã được kiến tạo
Có thể thấy rằng Malaysia đã tạo dựng một khung hợp tác quan trọng, giúp ASEAN xác lập lại định hướng chiến lược trong bối cảnh thế giới biến động. Nhưng tất cả mới chỉ là bước khởi đầu.
Năm 2026, Philippines phải biến những nền tảng đó thành các kết quả cụ thể, đo lường được, từ tiến triển trong DEFA, xử lý vấn đề Myanmar, thu hẹp khoảng cách phát triển đến thúc đẩy đàm phán COC.
Trong những chia sẻ với FMT, Bộ trưởng Ngoại giao Philippines Maria-Theresa Lazaro nói rằng đổi mới là cần thiết, nhưng tính liên tục đóng vai trò quan trọng hơn. Bà cho biết Philippines muốn tiếp tục xây dựng trên những gì đã được thực hiện.
Trong lễ ra mắt chức Chủ tịch ASEAN 2026 của Philippines, ra mắt logo năm Chủ tịch diễn ra hôm 14/11, Tổng thống Philippines Ferdinand Marcos đã công bố trọng tâm của ASEAN trong năm 2026.
Theo đó, dưới chủ đề "Cùng nhau định hướng tương lai," Philippines muốn tập trung vào ba ưu tiên, bao gồm các trụ cột hòa bình và an ninh; hành lang thịnh vượng và trao quyền cho người dân.
Với trụ cột kinh tế, Philippines muốn thúc đẩy việc áp dụng AI an toàn và có trách nhiệm trong việc tạo thuận lợi thương mại, số hóa và đổi mới sáng tạo nhằm hỗ trợ các doanh nghiệp siêu nhỏ, nhỏ và vừa (MSME) và tăng cường năng lực cạnh tranh khu vực.
Về trụ cột văn hóa xã hội, Philippines sẽ ủng hộ những cải tiến dựa trên AI trong lĩnh vực chăm sóc sức khỏe, giáo dục và trao quyền cho thanh thiếu niên, cùng với những nỗ lực củng cố "Gia đình ASEAN" và hỗ trợ chính sách ứng phó dân số già thông qua một nền kinh tế bạc năng động hơn.
Đọc nhiều
