Chốt hồ sơ đề cử Óc Eo - Ba Thê: Gò cho chắc trước hạn nộp UNESCO

Tiến sĩ Phạm Quốc Quân - nguyên Giám đốc Bảo tàng Cách mạng Việt Nam phát biểu tại hội nghị khoa học “Hoàn thiện hồ sơ đề cử Khu di tích khảo cổ Óc Eo - Ba Thê, tỉnh An Giang trước khi trình UNESCO xét, công nhận di sản thế giới”. Ảnh: VIỆT TIẾN

Từ chân núi Ba Thê nhìn ra cánh đồng, ranh di tích không nằm yên trên giấy. Nó hiện ra qua những con kênh, lối dân sinh, mảnh ruộng đang canh tác. Ở đây, một mái che vừa dựng, một lối đi vừa mở, một bảng thuyết minh đặt lệch hay một góc trưng bày làm mờ ranh giới giữa hiện vật gốc và phần phục chế đều có thể trở thành “câu trả lời” khi đoàn thẩm định quốc tế khảo sát hiện trường. Hồ sơ Di sản thế giới không chỉ được đọc trong phòng kín mà còn được kiểm chứng ngoài thực địa bằng một câu hỏi đơn giản: Những gì viết trong hồ sơ có đúng với những gì đang có hay không.

Một mái che, một lối đi có thể làm khó cả hồ sơ

Tại hội nghị khoa học ở Hà Nội, các thành viên Hội đồng Di sản văn hóa quốc gia và giới chuyên môn chỉ ra những điểm còn mỏng, còn lệch giữa bản thảo và thực trạng quản lý. Nút thắt lớn nhất là OUV chưa đủ sức thuyết phục, tiêu chí (ii) và (iii) còn chồng lấn nên lập luận dễ loãng. Phó Giáo sư, Tiến sĩ Bùi Văn Liêm - nguyên Phó Viện trưởng Viện Khảo cổ học, Ủy viên Hội đồng Di sản văn hóa quốc gia đề nghị cấu trúc gọn, tách tuyến chứng minh cho từng tiêu chí để làm nổi bật giá trị độc đáo và tránh trùng lặp.

Đi cùng OUV là độ dày của bằng chứng. Phó Giáo sư, Tiến sĩ Bùi Chí Hoàng - nguyên Phó Viện trưởng Viện Khoa học xã hội vùng Nam Bộ, Ủy viên Hội đồng Di sản văn hóa quốc gia nhận xét: “Thư mục hồ sơ này rất yếu”. Theo ông Hoàng, UNESCO đánh giá bằng chứng cứ. Chứng cứ phải có nguồn dẫn và nguồn dẫn phải được cập nhật. Ông cũng lưu ý dữ liệu về di chỉ Giồng Xoài trong hồ sơ còn mỏng, thông tin vừa cũ vừa ít. Nếu các khoảng trống này không được bù đắp, OUV khó có nền móng vững để đứng trước phản biện khoa học.

Ở góc độ biên soạn, Giáo sư, Tiến sĩ Từ Thị Loan - nguyên Quyền Viện trưởng Viện Văn hóa Nghệ thuật quốc gia Việt Nam, Ủy viên Hội đồng Di sản văn hóa quốc gia đề nghị liên thông các phần viết để tránh đứt mạch, đồng thời sắp xếp lại các tầng niên đại cho rõ ràng. Tiến sĩ Lê Thị Liên - Hội Khảo cổ học Việt Nam đề nghị chỉnh lý thư mục chặt chẽ, tiếp thu góp ý của ICOMOS (Hội đồng Di tích và Di chỉ quốc tế) đưa mô tả di vật vào phụ lục để thân bài gọn và dễ đọc. Càng sát hạn, càng cần chọn cách làm tỉnh táo. Gọn hơn nhưng chắc hơn, ít hơn nhưng sâu hơn.

Tuy nhiên, hồ sơ dù viết kỹ đến đâu vẫn có thể hụt nếu không khớp với hiện trường. Tiến sĩ Phạm Quốc Quân - nguyên Giám đốc Bảo tàng Cách mạng Việt Nam cảnh báo: “Hiện tại hồ sơ vẫn chưa xác thực với thực trạng quản lý”. Ông nhấn mạnh rủi ro liên quan giải pháp mái che trong bối cảnh UNESCO đang cảnh báo nguy cơ về bảo vệ, bảo quản. Một can thiệp tạo rủi ro hoặc một trưng bày làm mờ ranh giới giữa hiện vật gốc và phần phục chế đều có thể làm suy giảm niềm tin dành cho OUV.

Tiến sĩ Nguyễn Văn Đoàn - Giám đốc Bảo tàng Lịch sử quốc gia, Ủy viên Hội đồng Di sản văn hóa quốc gia đề nghị địa phương mời chuyên gia tư vấn giải pháp mái che và chỉnh lý trưng bày để phản ánh đúng giá trị Óc Eo - Ba Thê.

Nhà sử học Dương Trung Quốc - Phó Chủ tịch kiêm Tổng Thư ký Hội Khoa học lịch sử Việt Nam, Ủy viên Hội đồng Di sản văn hóa quốc gia lưu ý chuẩn hóa thuật ngữ, thống nhất giữa hồ sơ và trưng bày, đồng thời gợi ý xây dựng không gian bảo tàng chuyên đề. Khi trưng bày và thuyết minh đúng, công chúng hiểu, OUV sẽ thuyết phục hơn trong thẩm định.

Bản đồ không chuẩn, hồ sơ không được nhận

Nếu OUV là trái tim thì bản đồ và kế hoạch quản lý là nơi thể hiện năng lực quản trị và kiểm soát tác động. Đại diện Văn phòng UNESCO tại Việt Nam nhấn mạnh UNESCO sẽ không nhận hồ sơ nếu bản đồ không đáp ứng yêu cầu. Đây là điều kiện tiếp nhận, không phải phần phụ.

Phó Giáo sư, Tiến sĩ Trần Tân Văn - nguyên Viện trưởng Viện Khoa học Địa chất và Khoáng sản đề nghị chuẩn hóa thuật ngữ, không dùng những cách gọi lỗi thời như “vùng lõi” và thống nhất “vùng di sản đề cử” với “vùng đệm”. Ông Văn gợi ý lập bảng tóm tắt các di tích theo vị trí, tính chất, chức năng, thời gian, mô tả theo một khung thống nhất để thuận đối chiếu và giảm rủi ro lệch nghĩa khi dịch sang tiếng Anh.

Bà Nguyễn Thị Lan Hương - Ban Thư ký Ủy ban Quốc gia UNESCO Việt Nam, cảnh báo khả năng phát sinh ý kiến phản đối từ quốc gia khác, đồng thời lưu ý khoanh vùng bản đồ chưa thật khoa học, ranh giới giữa vùng đệm và vùng di sản đề cử còn “mỏng”.

Theo bà Hương, ranh giới phải gắn với cơ chế kiểm soát tác động, có cơ sở khoa học và quản trị. Đi cùng bản đồ, kế hoạch quản lý phải nêu rõ ai làm, cơ chế phối hợp, giám sát, tham vấn cộng đồng và tiêu chí kiểm soát tác động trên nền một đội ngũ bảo tồn chuyên nghiệp và vận hành thực chất.

Tiến sĩ Hoàng Đạo Cương - Thứ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch yêu cầu An Giang nộp hồ sơ trước ngày 10/12/2025. Ông Cương nhấn mạnh bản dịch tiếng Anh phải chính xác. Hồ sơ cần tập trung chứng minh OUV và làm rõ niên đại từng di tích, từng di vật. Ranh giới vùng di sản đề cử và vùng đệm phải rõ ràng. Công tác quản trị phải nhìn thẳng vào khu dân cư và đồng ruộng gắn với di tích trên nền quy chế bảo vệ.

Từ chân núi Ba Thê nhìn theo những đường nước và lối dân sinh, có thể hiểu vì sao thế giới đòi hỏi bản đồ và quản trị phải chuẩn đến từng nét. Di sản không đứng riêng. Di sản sống giữa đời sống. Vì vậy, chất lượng tốt nhất của bộ hồ sơ sẽ đến từ một lựa chọn dứt khoát.

Viết ít hơn nhưng chắc hơn. Chọn hợp phần gọn hơn nhưng chứng minh dày hơn. Làm bản đồ rõ hơn. Siết kế hoạch quản lý chặt hơn và thực chất hơn. Rà soát mái che, trưng bày, thuyết minh cho đúng hơn. Dịch thuật cho chuẩn hơn. Óc Eo - Ba Thê cần một tấm hộ chiếu đi ra thế giới. Tấm hộ chiếu ấy không được đóng dấu bằng lời hay mà bằng sự nghiêm cẩn hôm nay trên giấy và ngoài thực địa.

VIỆT TIẾN