Thể chế - trụ cột quan trọng nhất để phát triển kinh tế tư nhân

Trong thể thao, một trận đấu chỉ thực sự hấp dẫn và công bằng khi luật chơi rõ ràng, được áp dụng thống nhất, và mọi đội đều tuân thủ như nhau, thi đấu hết mình. Nếu luật chơi mập mờ hoặc trọng tài thiên vị, kết quả sẽ bị méo mó, tinh thần thi đấu sẽ giảm sút. Kinh tế cũng vậy.

Thể chế chính là luật chơi của nền kinh tế – quy định rõ ai được làm gì, cách thức làm ra sao, và giới hạn ở đâu. Khi luật chơi minh bạch, ổn định và công bằng, mọi doanh nghiệp – từ nhỏ đến lớn – đều có cơ hội phát huy năng lực, cạnh tranh sòng phẳng và đóng góp cho sự thịnh vượng chung của đất nước.

Nghị quyết 68-NQ/TW của Bộ Chính trị đã khẳng định: "Kinh tế tư nhân là một động lực quan trọng nhất của nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa". Nhưng động lực này chỉ thực sự phát huy khi thể chế đủ thông thoáng, minh bạch và ổn định để bảo vệ và khuyến khích tinh thần kinh doanh.

Tổng Bí thư Tô Lâm và Thủ tướng Phạm Minh Chính đã nhiều lần nhấn mạnh thể chế là đột phá của đột phá, nhưng hiện là điểm nghẽn của điểm nghẽn; và yêu cầu năm 2025 phải cơ bản hoàn thành việc tháo gỡ những "điểm nghẽn" do pháp luật quy định.

Vì sao trong tất cả các giải pháp bứt phá, thể chế lại là trụ cột quan trọng nhất?

Vì sao thể chế là trụ cột quan trọng nhất?

Trước hết, thể chế là nền móng của "ngôi nhà kinh tế". Một nền móng vững sẽ giúp các trụ cột khác – vốn, công nghệ, nhân lực, hạ tầng – phát huy hết sức mạnh. Ngược lại, nếu nền móng yếu, mọi nỗ lực đầu tư hay đổi mới đều dễ sụp đổ. Kinh nghiệm quốc tế cho thấy, những quốc gia cải cách thể chế mạnh mẽ như New Zealand hay Đan Mạch luôn nằm trong nhóm đầu về năng lực cạnh tranh toàn cầu.

Thứ hai, cải cách thể chế giúp giải quyết tận gốc các nút thắt. Phần lớn khó khăn của doanh nghiệp tư nhân – từ thủ tục rườm rà, giấy phép con, tiếp cận đất đai, đến chi phí không chính thức – đều bắt nguồn từ bất cập thể chế. Báo cáo PCI 2023 của VCCI cho thấy 59% số doanh nghiệp vẫn gặp trở ngại từ các quy định pháp lý không rõ ràng, và 41% phản ánh rằng phải chịu chi phí không chính thức.

Thứ ba, thể chế tốt tạo ra hiệu ứng lan tỏa mạnh mẽ. Bình đẳng cạnh tranh chỉ có khi luật chơi thật sự công bằng. Doanh nghiệp dễ tiếp cận vốn hơn khi khung pháp lý cho thị trường tài chính được thông suốt. Đổi mới sáng tạo sẽ bứt phá, khi thể chế khuyến khích R&D và bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ. Nghiên cứu của OECD chỉ ra rằng môi trường cạnh tranh bình đẳng có thể giúp năng suất doanh nghiệp tăng trung bình 20% trong vòng 5 năm. Tại Israel, hệ thống bảo hộ sở hữu trí tuệ nghiêm ngặt đã thu hút nhiều tập đoàn công nghệ quốc tế mở trung tâm R&D, góp phần đưa xuất khẩu công nghệ cao chiếm hơn 40% tổng kim ngạch xuất khẩu.

Bài học từ các quốc gia đi trước là minh chứng rõ ràng. Hàn Quốc trong thập niên 1960 đã ban hành hàng loạt cải cách về luật đầu tư, thương mại và công nghiệp, đồng thời đơn giản hóa thủ tục xuất nhập khẩu, giúp kim ngạch xuất khẩu tăng từ 55 triệu USD (1962) lên hơn 10 tỷ USD (1977). Singapore, từ một cảng nhỏ vào năm 1965, đã xây dựng thể chế minh bạch, thủ tục thông quan điện tử nhanh chóng, bảo đảm quyền sở hữu tài sản, để rồi nhiều năm liền đứng đầu thế giới về chỉ số thuận lợi kinh doanh. Israel, từ những năm 1990, đã áp dụng khung pháp lý khuyến khích khởi nghiệp, ưu đãi thuế cho R&D, và thiết lập quỹ đối ứng cho startup, biến mình thành "quốc gia khởi nghiệp" với hơn 6.000 công ty công nghệ cao, đóng góp khoảng 15% GDP.

Tất cả những minh chứng ấy cho thấy: thể chế không chỉ là một trụ cột, mà là trụ cột nền tảng, quyết định sức mạnh và tầm vóc của kinh tế tư nhân.

Làm thế nào để cải cách thể chế thành công?

Cải cách thể chế chỉ thành công khi hội đủ những điều kiện then chốt, trong đó quyết tâm chính trị là yếu tố khởi đầu. Ở mọi quốc gia cải cách thành công, từ Singapore, New Zealand đến Estonia, vai trò của người đứng đầu luôn mang tính quyết định. Cam kết mạnh mẽ ở cấp cao nhất giúp duy trì lộ trình cải cách bất chấp thay đổi chính trị hay sức ép từ các nhóm lợi ích.

Singapore những năm 1960–1970 là một minh chứng điển hình: Thủ tướng Lý Quang Diệu đã kiên quyết thay đổi hàng loạt quy định, tạo môi trường đầu tư thông thoáng, đưa thu nhập bình quân từ khoảng 500 USD lên hơn 4.000 USD chỉ sau hai thập kỷ. Ở Việt Nam, tư duy mới cần chuyển từ "quản lý" sang "kiến tạo" – Nhà nước đóng vai trò mở đường, chứ không chỉ là người kiểm soát.

Cải cách phải tập trung vào những điểm nghẽn lớn nhất, thay vì dàn trải. Những lĩnh vực như thủ tục đầu tư, tiếp cận đất đai, điều kiện kinh doanh, cấp phép xây dựng, đấu thầu – mua sắm công đang chiếm tới 60–70% tổng thời gian xử lý hành chính của doanh nghiệp (theo PCI 2023). Việc gỡ đúng điểm nghẽn có thể tạo hiệu ứng tức thì. Thực tế, khi thủ tục đăng ký doanh nghiệp được rút từ 34 ngày xuống còn 6–7 ngày vào năm 2015, số doanh nghiệp thành lập mới đã tăng hơn 25% chỉ sau một năm.

Bên cạnh đó, luật pháp phải được thiết kế minh bạch, dễ hiểu, dễ thực thi. Khung pháp lý "ít nhưng rõ" sẽ tránh được tình trạng chồng chéo, mâu thuẫn, giúp doanh nghiệp yên tâm lập kế hoạch đầu tư dài hạn. Kinh nghiệm quốc tế cho thấy, các quốc gia có hệ thống pháp luật ổn định thường thu hút FDI cao hơn 30% so với mức trung bình (WEF). New Zealand là ví dụ điển hình khi duy trì hệ thống luật gọn nhẹ, áp dụng thống nhất trên toàn quốc và luôn tham vấn cộng đồng doanh nghiệp ngay từ khâu soạn thảo.

Tuy nhiên, luật tốt đến đâu cũng vô nghĩa nếu thực thi kém. Báo cáo của UNDP (2021) chỉ ra rằng, tại nhiều quốc gia, 50–60% các cải cách thủ tục bị vô hiệu hóa ở khâu thực thi vì sự trì hoãn hoặc áp dụng tùy tiện của một số công chức. Bài học từ Estonia rất đáng tham khảo: quốc gia này không chỉ số hóa toàn bộ thủ tục mà còn công khai dữ liệu về cấp phép, đấu thầu, giao đất… để người dân và báo chí giám sát, nhờ đó giảm đáng kể tiêu cực và lợi ích nhóm.

Cuối cùng, đồng thuận xã hội và truyền thông hiệu quả là điều kiện không thể thiếu. Cải cách thể chế thường chạm vào lợi ích của một số nhóm, nên dễ vấp phải sự phản đối ngấm ngầm. Nghiên cứu của OECD cho thấy, các cải cách có chiến dịch truyền thông bài bản thường tăng 20–30% khả năng được chấp nhận và duy trì lâu dài. Nhật Bản khi cải cách thị trường lao động đã tổ chức hàng trăm buổi đối thoại với hiệp hội ngành nghề và truyền thông minh bạch về mục tiêu, lợi ích, nhờ vậy đã giảm đáng kể sức ép phản đối.

Tóm lại, cải cách thể chế thành công là kết quả của quyết tâm chính trị mạnh mẽ, lựa chọn đúng điểm đột phá, thiết kế luật minh bạch, thực thi nghiêm minh và nhận được sự đồng thuận rộng rãi của xã hội. Đây là con đường đã được thực tiễn thế giới chứng minh – và cũng là con đường Việt Nam cần kiên định nếu muốn biến thể chế thành trụ cột vững chắc cho phát triển kinh tế tư nhân.

Hải đồ & con tàu

Thể chế và kinh tế tư nhân giống như hải đồ và con tàu. Con tàu có mạnh mẽ đến đâu, thủy thủ có dũng cảm đến mấy, cũng khó ra khơi nếu hải đồ sai hoặc luồng lạch đầy đá ngầm. Một thể chế thông thoáng, minh bạch chính là hải đồ chuẩn, mở đường cho con tàu kinh tế tư nhân Việt Nam vươn ra đại dương.

Chúng ta cải cách thể chế không phải chỉ để phục vụ một nhóm doanh nghiệp, mà để mở cánh cửa cơ hội cho mọi người dân có khát vọng làm giàu chính đáng.

"Một quốc gia hùng cường là quốc gia mà ở đó, mọi người dân đều có cơ hội làm giàu chính đáng, và mọi doanh nghiệp đều có thể vươn ra biển lớn".

Cam kết cho tương lai

Cải cách thể chế là chìa khóa vàng để phát triển kinh tế tư nhân. Khi luật chơi rõ ràng, minh bạch, và được thực thi nghiêm minh, chúng ta sẽ chứng kiến một làn sóng doanh nghiệp tư nhân trỗi dậy, mang thương hiệu Việt Nam đến mọi châu lục.

Đó không chỉ là một lựa chọn kinh tế – đó là một sứ mệnh lịch sử, để biến khát vọng "dân giàu, nước mạnh, hùng cường và thịnh vượng, người dân ngày càng ấm no hạnh phúc" thành hiện thực.

Theo Chính Phủ