Chính sách toàn diện ứng phó tình trạng sinh ít con

Vì sao mức sinh ngày càng thấp?

Lý giải về tình trạng mức sinh ngày càng thấp, Giáo sư, Tiến sĩ Đặng Nguyên Anh, nguyên Phó Chủ tịch Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam, nguyên Viện trưởng Viện Xã hội học, mức sinh thấp ở Việt Nam phản ánh sự thay đổi sâu sắc về giá trị và chuẩn mực xã hội. Lý thuyết chuyển đổi dân số lần hai cho thấy, các mô hình gia đình hạt nhân truyền thống đang giảm, nhường chỗ cho xu hướng sống độc thân hoặc sống chung không kết hôn, nhất là tại các đô thị như Hà Nội và Thành phố Hồ Chí Minh. Xu hướng này gắn liền với sự thay đổi lối sống và việc không còn tuân theo các chuẩn mực xã hội khắt khe như trước.

Bên cạnh đó, quyền tự chủ trong quyết định sinh sản của phụ nữ ngày càng được đề cao. Họ có nhiều cơ hội tiếp cận giáo dục, tham gia thị trường lao động, có thu nhập và vị trí xã hội, từ đó có tiếng nói rõ ràng hơn trong việc kết hôn, sinh con. Xu hướng trì hoãn sinh, thậm chí từ chối sinh con, xuất hiện ngày càng rõ. Số liệu thống kê cho thấy, tuổi kết hôn trung bình của phụ nữ Việt Nam đã tăng từ 22,8 tuổi năm 2000 lên 25,2 tuổi năm 2020. Đây là sự thay đổi lớn, phản ánh lựa chọn phát triển sự nghiệp và bản thân trước khi lập gia đình.

Áp lực kinh tế cũng là một trong những nguyên nhân quan trọng. Chi phí nuôi dạy con ngày càng cao, từ y tế, giáo dục cho đến nhà ở, khiến nhiều cặp vợ chồng cảm thấy không đủ an toàn tài chính để quyết định sinh con. Nghiên cứu cho thấy chi phí giáo dục mầm non có thể chiếm tới 25–30% thu nhập bình quân của một hộ gia đình ở đô thị. Giá nhà đất tăng cao, việc làm thiếu ổn định càng làm gia tăng lo lắng cho những người trẻ.

Ngoài ra, sự gia tăng ly hôn và các mối quan hệ hôn nhân không bền vững cũng ảnh hưởng đến quyết định sinh con. Không ít người trẻ trì hoãn hoặc từ bỏ việc lập gia đình vì lo ngại rủi ro trong tương lai. Đáng chú ý, trong nhiều trường hợp, áp lực kinh tế và sự thiếu chắc chắn về tương lai còn dẫn tới việc trì hoãn hoặc từ bỏ kế hoạch sinh sản, thậm chí chấm dứt thai nghén, ngay cả khi có mong muốn có con. Đây là yếu tố phản ánh rõ nét sự bất ổn và tâm lý e ngại trong quyết định duy trì nòi giống. Bên cạnh đó, những tác động bên ngoài như dịch COVID-19, biến đổi khí hậu, khủng hoảng kinh tế toàn cầu cũng khiến nhiều cặp đôi phải cân nhắc, trì hoãn hoặc hủy bỏ kế hoạch sinh con, góp phần làm mức sinh giảm mạnh.

Chính sách và đề xuất khuyến khích sinh con 

Tiến sĩ Nguyễn Bích Ngọc, nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu Dân số cho rằng, cần nhìn nhận vấn đề mức sinh thấp trong mối quan hệ tổng thể giữa dân số và phát triển. Từ năm 2017, khi Việt Nam đã đạt được một số kết quả nhất định, Nghị quyết số 21-NQ/TW về công tác dân số trong tình hình mới đã chuyển chính sách dân số – kế hoạch hóa gia đình sang giai đoạn mới, với trọng tâm là dân số và phát triển. Điều này có nghĩa là, trước đây chính sách dân số tập trung vào việc quy định mỗi gia đình chỉ sinh một đến hai con, nay đã chuyển sang hướng tiếp cận toàn diện hơn, coi trọng dân số và phát triển.

Theo Tiến sĩ Nguyễn Bích Ngọc, sinh con mới chỉ là bước khởi đầu. Điều khiến nhiều gia đình lo ngại chính là gánh nặng nuôi dưỡng con đến năm 18 tuổi với chi phí giáo dục, y tế, sinh hoạt ngày càng cao. Vì vậy, nâng cao chính sách an sinh xã hội để giảm chi phí nuôi con là giải pháp cốt lõi. Khi hệ thống an sinh xã hội vững chắc, người dân sẽ yên tâm hơn, không còn đặt nặng việc phụ thuộc vào con cái để bảo đảm cuộc sống khi về già. Điều này đồng nghĩa với việc Nhà nước cần đầu tư đồng bộ vào giáo dục, y tế, đồng thời xây dựng các dịch vụ chăm sóc người cao tuổi như mô hình nhà dưỡng lão bán trú, hệ thống y tế hỗ trợ người già.

Hiện nay, giới trẻ đang hình thành xu hướng “ba không”: không muốn ràng buộc, không muốn có trách nhiệm và ngày càng cá nhân hóa, cá thể hóa trong lối sống cũng như giáo dục. Đây là thách thức lớn cho việc khuyến khích sinh con. Khác với nhiều quốc gia phương Tây, Việt Nam vốn có nền tảng văn hóa truyền thống về gia đình, dòng tộc, sự nối tiếp các thế hệ. Nếu không giữ được sợi dây gắn kết văn hóa, gia đình và xã hội sẽ dần theo lối sống tự do và xu hướng không muốn sinh con.

Từ thực tế đó, Tiến sĩ, Nguyễn Bích Ngọc cho rằng, yếu tố văn hóa và truyền thống gia đình cần được xem xét lại và đề cao, bởi đây là động lực quan trọng để duy trì mức sinh hợp lý. Ngoài ra, có thể xem xét áp dụng một số chính sách mạnh mẽ hơn như tăng thuế với những người không sinh con, giảm thuế cá nhân cho những gia đình sinh nhiều con, hoặc các cơ chế khuyến khích tài chính khác.