Hành trình "đánh thức" Di sản văn hóa Óc Eo - Ba Thê

Dưới chân núi Ba Thê - nơi hiện lên “đô thị cảng” cổ

Sáng Hà Nội se lạnh, nhưng phòng họp nơi diễn ra hội nghị hoàn thiện hồ sơ đề cử di sản lại ấm bởi sự có mặt đông đủ lãnh đạo bộ ngành, đại diện UNESCO Việt Nam và nhiều chuyên gia khảo cổ, sử học trong nước. Tất cả gặp nhau ở một mục tiêu đưa bộ hồ sơ Óc Eo - Ba Thê đạt chuẩn mực quốc tế cao nhất trước khi chính thức trình UNESCO.

Phó Chủ tịch UBND tỉnh An Giang Lê Trung Hồ phát biểu mở đầu với sự trân trọng: “Tỉnh phối hợp chặt chẽ với Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Ủy ban Quốc gia UNESCO Việt Nam cùng đội ngũ chuyên gia để suốt nhiều năm khảo cứu, thu thập tư liệu, tổ chức hội thảo và hoàn thiện luận cứ giá trị nổi bật toàn cầu của di sản”.

Ngày 17/11/2025, UNESCO gửi góp ý chính thức cho bộ hồ sơ, đây là cơ sở then chốt giúp An Giang bước vào giai đoạn hoàn thiện sau cùng. Vì vậy, hội nghị lần này không chỉ mang tính tổng kết mà là “bước rẽ” để xác lập chuẩn mực quốc tế cho toàn bộ hồ sơ.

Ở phần đề dẫn, Tiến sĩ Nguyễn Viết Cường - Phó Cục trưởng Cục Di sản, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch nhận định, hội nghị chính là bước đưa Óc Eo - Ba Thê đến gần hơn với danh vị di sản văn hóa vật thể của nhân loại. Ông nhấn mạnh nhu cầu bổ sung bản đồ đồng bộ, cập nhật mô tả di sản và thể hiện trọn vẹn cấu trúc khảo cổ unique (duy nhất - độc đáo - không trùng lặp) của vùng.

Một điểm di tích đã được khai quật. Ảnh: VIỆT TIẾN

Trong báo cáo chuyên môn, Tiến sĩ Trương Đắc Chiến - Bảo tàng Lịch sử Quốc gia, đại diện nhóm soạn thảo đề án nhắc lại giá trị cốt lõi của khu di tích dưới chân núi Ba Thê thuộc xã Óc Eo và một số khu vực khác thuộc xã Mỹ Thuận đã được khai quật là minh chứng tiêu biểu nhất cho văn minh Phù Nam - một nền văn minh từng giữ vai trò trung tâm trong không gian giao thương Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương từ thế kỷ I đến thể kỷ VII.

Từ những năm 1940, nhà khảo cổ Louis Malleret (1901 - 1970, người Pháp) - một trong những người khai mở nghiên cứu về văn hóa Óc Eo đã phát hiện hệ thống di tích có quy mô đặc biệt tại khu vực Óc Eo - Ba Thê, gồm: Kênh đào, thành lũy, khu cư trú, bến cảng, đền tháp, dấu vết đô thị trải dài.

Những hiện vật tìm thấy như tượng thần Hindu và Phật giáo, khuôn đúc vàng, trang sức đá quý, đồng tiền La Mã, minh văn Sanskrit và Pali đã định danh Óc Eo như một trung tâm thương mại - tôn giáo “xuyên lục địa”. Tiến sĩ Trương Đắc Chiến mô tả: “Mỗi hiện vật của Óc Eo - Ba Thê đều là mảnh ký ức của một đô thị cảng từng sôi động, nơi văn hóa Ấn Độ, Đông Á, Tây Á và Địa Trung Hải gặp nhau”.

Trong lòng đất, dấu tích nhiều công trình còn nguyên vẹn, đủ khả năng chứng minh tính xác thực và toàn vẹn theo yêu cầu UNESCO. An Giang cũng thiết lập hành lang pháp lý và quy hoạch bảo vệ khu khảo cổ một cách nghiêm ngặt, đồng thời dành kinh phí làm mái che và hệ thống bảo vệ tạm thời tại các hố khai quật, di chỉ quan trọng. Đây là nỗ lực giữ gìn hiện vật ngay từ hiện trường, hạn chế tối đa tác động của thời tiết và con người. Những biện pháp này góp phần bảo đảm di sản không bị xâm hại trong quá trình nghiên cứu và phát huy giá trị lâu dài.

Hai tiêu chí UNESCO và kỳ vọng "đánh thức" di sản

Tại hội nghị, các chuyên gia đều thống nhất: Óc Eo - Ba Thê đáp ứng 2 tiêu chí cốt lõi để đề cử di sản thế giới. Tiêu chí II - minh chứng nổi bật cho sự giao thoa văn hóa. Hệ thống kênh đào tỏa tia, thành lũy liên hoàn, các tiền cảng hướng ra vùng trũng Tây sông Hậu cho thấy Óc Eo - Ba Thê từng là điểm kết nối trung tâm trong mạng lưới thương mại cổ đại. Sự xuất hiện của kim loại quý, trang sức nhập khẩu, tiền tệ từ nhiều vùng văn hóa chứng minh nơi đây đã hội tụ các dòng chảy kinh tế - văn hóa từ Ấn Độ Dương sang Thái Bình Dương.

Tiêu chí III - bằng chứng độc đáo về một nền văn minh đã biến mất. Văn minh Phù Nam từng là một “vương quốc biển” hưng thịnh đã tan rã vào thế kỷ VII. Tuy nhiên, Ba Thê và hệ thống di tích Óc Eo còn lưu giữ cấu trúc đầy đủ của một đô thị gồm: Khu cư trú - đền tháp - bến cảng - công xưởng - mộ táng, phản ánh trọn vẹn diện mạo xã hội Phù Nam.

Khách tham quan cổ vật nền văn hóa Óc Eo được trưng bày tại Nhà Trưng bày di tích. Ảnh: VIỆT TIẾN

Nhà sử học Dương Trung Quốc đề nghị An Giang xây dựng một bảo tàng quy mô để tập hợp và trưng bày hệ thống hiện vật khảo cổ Óc Eo. “Chúng ta cần một không gian xứng đáng để kể câu chuyện 1.500 năm trước cho người dân và bạn bè quốc tế”, ông nói.

Phát biểu chỉ đạo, Thứ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch Hoàng Đạo Cương yêu cầu thuyết minh chặt chẽ các tiêu chí đề cử. Yếu tố niên đại, đặc biệt là niên đại hình thành đô thị, niên đại kênh đào phải được chứng minh bằng cơ sở khoa học thuyết phục.

Thứ trưởng Hoàng Đạo Cương cũng lưu ý sự thận trọng khi đề cập vai trò của Óc Eo như trung tâm chính trị của Phù Nam: “Đây vẫn là chủ đề cần nghiên cứu sâu hơn; hồ sơ quy chiếu vào di sản hữu hình phải khách quan, trung thực, dựa trên chứng cứ khảo cổ”. Một yêu cầu kỹ thuật khác được đặt ra là hệ thống bản đồ phải thể hiện rành mạch khu vực cốt lõi, vùng đệm, các lớp giá trị đúng chuẩn UNESCO. Đây là phần quyết định để đảm bảo hồ sơ có tính khoa học và minh bạch.

Trân trọng quá khứ

Kết thúc hội nghị, vấn đề lớn nhất không chỉ là chuẩn bị một bộ hồ sơ hoàn chỉnh, điều quan trọng hơn là chiến lược bảo tồn, nghiên cứu và phát huy giá trị di sản Óc Eo trong những năm tới. Bởi di sản không nằm ở những tượng thờ hay pho minh văn. Di sản nằm trong cách mỗi thế hệ hiểu, trân trọng và kể lại câu chuyện của một nền văn minh từng tỏa sáng tại vùng đất này.

Từ lớp đất sâu vẫn còn lưu dấu kênh đào cổ đến từng mảnh gốm cháy, từng chi tiết trang sức cho thấy sự tinh xảo của người Phù Nam, tất cả đang chờ được “đánh thức” bằng những chương trình bảo tồn bài bản, nghiên cứu liên ngành và phát huy gắn với du lịch bền vững. Ông Lê Trung Hồ khẳng định, An Giang sẽ đi theo hướng bảo tồn đi đôi với phát huy, định vị “An Giang - miền đất di sản” như một thương hiệu văn hóa, du lịch mới của vùng Tây Nam Bộ.

Với sự chuẩn bị công phu, nhiều hội nghị, hội thảo khoa học được tổ chức liên tục trong nhiều năm, sự đồng hành của các cơ quan Trung ương và giới học thuật, hồ sơ di tích Óc Eo - Ba Thê đang đến gần hơn bao giờ hết trong hành trình chạm tới danh hiệu di sản thế giới.

Theo Tiến sĩ Nguyễn Thị Lan Hương - Ban thư ký Ủy ban Quốc gia UNESCO Việt Nam, hồ sơ Óc Eo - Ba Thê sẽ được UNESCO đưa ra xem xét vào tháng 7/2027 tại kỳ họp thứ 47 của tổ chức này. Và khi UNESCO công nhận, giá trị của di sản không chỉ thuộc về một vùng đất. Đó còn là sự ghi nhận cho một phần quan trọng của lịch sử nhân loại từng hiện diện ở vùng đất Nam Bộ của Việt Nam - nơi con người từng dựng nên một đô thị biển rực rỡ.

VIỆT TIẾN