Hỏi và đáp pháp luật về chống khai thác IUU

-  Hỏi: Theo quy định pháp luật hiện nay, những hành vi nào được coi là khai thác thủy sản bất hợp pháp?

- Luật Sư Phạm Hoàng Khoa giải đáp: Theo Điều 60, Luật Thủy sản 2017 (có hiệu lực ngày 1/1/2019) quy định 14 hành vi hành vi được coi là khai thác thủy sản bất hợp pháp bao gồm:

(1) Khai thác thủy sản không có giấy phép.

(2) Khai thác thủy sản trong vùng cấm khai thác, trong thời gian cấm khai thác; khai thác, vận chuyển thủy sản cấm khai thác; khai thác loài thủy sản có kích thước nhỏ hơn quy định; sử dụng nghề, ngư cụ khai thác bị cấm.

(3) Khai thác trái phép loài thủy sản thuộc danh mục loài thủy sản nguy cấp, quý, hiếm.

(4) Khai thác thủy sản trái phép trong vùng biển thuộc quyền quản lý của tổ chức quản lý nghề cá khu vực, quốc gia và vùng lãnh thổ khác.

(5) Khai thác thủy sản vượt sản lượng theo loài, khai thác sai vùng, quá hạn ghi trong giấy phép.

(6) Che giấu, giả mạo hoặc hủy chứng cứ vi phạm quy định liên quan đến khai thác, bảo vệ nguồn lợi thủy sản.

(7) Ngăn cản, chống đối người có thẩm quyền thực hiện kiểm tra, giám sát sự tuân thủ các quy định về khai thác và bảo vệ nguồn lợi thủy sản.

(8) Chuyển tải hoặc hỗ trợ cho tàu đã được xác định có hành vi khai thác thủy sản bất hợp pháp, trừ trường hợp bất khả kháng.

(9) Không trang bị hoặc trang bị không đầy đủ hoặc không vận hành thiết bị thông tin liên lạc và thiết bị giám sát hành trình theo quy định.

(10) Không có giấy chứng nhận cơ sở đủ điều kiện an toàn thực phẩm theo quy định.

(11) Tạm nhập, tái xuất, tạm xuất, tái nhập, chuyển khẩu, quá cảnh qua lãnh thổ Việt Nam thủy sản, sản phẩm thủy sản có nguồn gốc từ khai thác thủy sản bất hợp pháp.

(12) Không ghi, ghi không đầy đủ, không đúng, không nộp nhật ký khai thác thủy sản, không báo cáo theo quy định.

(13) Sử dụng tàu cá không quốc tịch hoặc mang quốc tịch của quốc gia không phải là thành viên để khai thác thủy sản trái phép trong vùng biển quốc tế thuộc thẩm quyền quản lý của tổ chức quản lý nghề cá khu vực.

(14) Sử dụng tàu cá để khai thác thủy sản không theo quy định về khai thác và bảo vệ nguồn lợi thủy sản trong vùng biển quốc tế không thuộc thẩm quyền quản lý của tổ chức quản lý nghề cá khu vực.

- Hỏi: Khai thác thủy sản bất hợp pháp có bị phạt tù không?

- Luật Sư Phạm Hoàng Khoa giải đáp: Các hành vi khai thác thủy sản bất hợp pháp sẽ bị phạt hành chính theo Nghị định số 38/2024/NĐ-CP của Chính phủ quy định xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực thủy sản.

Nếu vi phạm ở mức độ bị truy cứu trách nhiệm hình sự thì sẽ xử lý theo Điều 242, Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi 2017) về tội hủy hoại nguồn lợi thủy sản với khung hình phạt có thể phạt tiền đến 300 triệu đồng hoặc phạt đến 10 năm tù đối với cá nhân và đối với pháp nhân thương mại phạm tội có thể phạt tiền đến 5 tỷ đồng, tùy theo mức độ thiệt hại và hậu quả gây ra cho nguồn lợi thủy sản và con người.

Người phạm tội còn có thể bị phạt tiền từ 20 - 100 triệu đồng, cấm đảm nhiệm chức vụ, cấm hành nghề hoặc làm công việc nhất định từ 1 - 5 năm. Đối với pháp nhân thương mại phạm tội quy định tại Điều 242, Bộ luật Hình sự năm 2015 thì có thể bị phạt tiền mức thấp nhất 300 triệu đồng, mức cao nhất 5 tỷ đồng hoặc đình chỉ hoạt động có thời hạn từ 6 tháng đến 3 năm; cấm kinh doanh, cấm hoạt động trong một số lĩnh vực nhất định từ 1 - 3 năm hoặc cấm huy động vốn từ 1 - 3 năm.

Ngoài ra, theo hướng dẫn tại Nghị quyết số 04/2024/NQ- HĐTP, ngày 12/6/2024 của Hội đồng Thẩm phán Tòa án nhân dân Tối cao có hiệu lực ngày 1/8/2024, trong đó quy định những hành vi liên quan đến khai thác, mua bán, vận chuyển trái phép thủy sản sẽ bị truy cứu trách nhiệm hình sự.

Cụ thể, gồm các hành vi như: Xuất cảnh đi khai thác thủy sản trái phép ở ngoài vùng biển Việt Nam; tổ chức, môi giới cho người khác xuất cảnh, nhập cảnh để đưa tàu cá, ngư dân khai thác thủy sản trái phép ở ngoài vùng biển Việt Nam; khai thác thủy sản vi phạm quy định về bảo vệ nguồn lợi thủy sản; khai thác, mua bán, vận chuyển thủy sản nguy cấp, quý, hiếm; hành vi làm giả con dấu, tài liệu của cơ quan, tổ chức; sử dụng con dấu hoặc tài liệu giả của cơ quan, tổ chức để khai thác, mua bán, vận chuyển trái phép thủy sản; buôn lậu, vận chuyển trái phép thủy sản, dùng thủ đoạn gian dối mua, bán thủy sản... Tùy theo tính chất, mức độ của hành vi vi phạm này sẽ bị phạt tù tương ứng theo quy định tại Bộ luật Hình sự.

- Hỏi: IUU có nghĩa là gì? EC quy định cảnh báo “thẻ vàng”, “thẻ đỏ”, điều này có nghĩa là gì?

- Luật sư Phạm Hoàng Khoa giải đáp: IUU là tên gọi tắt của cụm từ: illegal, unreported and unregulated fishing - khai thác hải sản bất hợp pháp, không báo cáo, không theo quy định.

Ngày 29/9/2008, EC thông qua quy định về chống đánh bắt hải sản IUU (gọi tắt là Quy định IUU), có hiệu lực từ năm 2010 nhằm phòng, chống khai thác hải sản bất hợp pháp, không báo cáo, không tuân thủ quy định.

Theo EC, khai thác IUU là mối đe dọa nghiêm trọng nhất tới việc khai thác bền vững nguồn lợi thủy sản, gây ra những tác động nghiêm trọng về môi trường cũng như kinh tế - xã hội trên phạm vi toàn cầu. Mục tiêu của Quy định IUU là nhằm thiết lập một hệ thống trên toàn Châu Âu để ngăn chặn và loại bỏ việc nhập khẩu các sản phẩm thủy sản bị khai thác IUU vào thị trường châu Âu.

Trong trường hợp nước xuất khẩu có vi phạm các quy định về chống khai thác IUU nhưng chưa ở mức độ nghiêm trọng, EC sẽ đưa ra cảnh báo (thẻ vàng) để nhắc nhở đối thoại chính thức tối thiểu 6 tháng và đưa ra các khuyến nghị để cải thiện các vấn đề về khai thác IUU. Nếu quốc gia đó cải thiện tình hình, thẻ vàng có thể được gỡ bỏ.

Nếu quốc gia nào vẫn không cải thiện được các vấn đề về khai thác IUU thì EC sẽ cảnh báo "thẻ đỏ". Khi bị cảnh báo "thẻ đỏ", tất cả các sản phẩm khai thác của quốc gia đó sẽ không được phép nhập khẩu vào châu Âu.

- Hỏi: Ngư dân cần làm gì để góp phần gỡ “thẻ vàng” của EC?

- Luật sư Phạm Hoàng Khoa giải đáp: Nhằm chung tay cùng cả nước gỡ “thẻ vàng” của EC, ngư dân không được vi phạm 14 hành vi bị coi là khai thác thủy sản bất hợp pháp được quy định trong Điều 60, Luật Thủy sản 2017.

Thuyền viên trên tàu cá cần thực hiện ghi nhật ký khai thác, báo cáo khai thác đầy đủ tại tất cả các chuyến đi biển. Các chủ tàu xa bờ cần lắp đặt thiết bị giám sát hành trình và các tàu cá khi ra khơi cần bật thiết bị 24/24 giờ theo đúng quy định của pháp luật Việt Nam.

Đặc biệt, chủ tàu, thuyền viên cần nắm được các quy định của Việt Nam và quốc tế về chống khai thác IUU và không vi phạm việc khai thác thủy sản trái phép tại vùng biển Việt Nam cũng như các vùng biển nước ngoài.

Cùng với đó, Nhà nước cần tuyên truyền sâu, rộng pháp luật cho các chủ tàu, thuyền trưởng, ngư dân các quy định của Việt Nam và quốc tế về chống khai thác IUU và không được khai thác thủy sản trái phép ở vùng biển Việt Nam cũng như các vùng biển nước ngoài để bà con hiểu rõ quyền và nghĩa vụ của mình, chấp hành tốt quy định của pháp luật.

- Hỏi: Tôi đi biển gần bờ, chỉ đánh bắt 1 - 2 ngày rồi vào bờ nên thường tắt thiết bị giám sát hành trình (VMS) cho đỡ tốn điện. Làm vậy có vi phạm không?

- Luật sư Phạm Hoàng Khoa giải đáp: Việc tắt hoặc vô hiệu hóa thiết bị VMS khi tàu đang hoạt động trên biển là vi phạm quy định chống khai thác IUU. Dù chỉ đi gần bờ hay ra khơi ngắn ngày, tàu có chiều dài từ 15m trở lên vẫn phải bật và duy trì tín hiệu VMS liên tục 24/24 giờ từ lúc rời bến đến khi cập bờ.

Thiết bị này giúp cơ quan chức năng theo dõi vị trí tàu, ngăn tàu vượt ranh giới sang vùng biển nước ngoài và chứng minh Việt Nam khai thác hải sản đúng quy định. Đây là yêu cầu quan trọng để gỡ “thẻ vàng” của EC.

Theo Luật Thủy sản 2017 và Nghị định số 38/2024/NĐ-CP của Chính phủ, nếu cố tình tắt VMS hoặc không truyền tín hiệu, chủ tàu có thể bị phạt từ 300 - 700 triệu đồng, tùy mức độ và số lần vi phạm. Ngư dân cần luôn mở và kiểm tra thiết bị VMS hoạt động đúng quy định, vừa tránh bị phạt vừa góp phần bảo vệ nghề biển và uy tín ngành thủy sản Việt Nam.

- Hỏi: Tôi đi tàu nhỏ, không quen ghi nhật ký khai thác, thường ghi cho có lệ hoặc nhờ người khác ký giùm. Nếu kiểm tra thấy số liệu không đúng với sản lượng thật thì có bị xử phạt hay không?

- Luật sư Phạm Hoàng Khoa giải đáp: Hành vi trên có thể bị xử phạt. Nhật ký khai thác là căn cứ quan trọng để cơ quan chức năng kiểm tra nguồn gốc hải sản, tránh tình trạng ghi sai, bán sai hoặc khai thác vượt quy định. Nếu ghi không đúng thực tế, coi như báo cáo sai sản lượng, đây là hành vi khai thác không minh bạch, bị xem là vi phạm quy định chống khai thác IUU.

Ngư dân nên tự ghi chép trung thực, rõ ràng mỗi chuyến biển như ngày đi, vị trí đánh bắt, loại cá, sản lượng… Việc ghi nhật ký đúng giúp chứng minh tàu khai thác hợp pháp, thuận lợi khi bán hàng.

Cảnh sát biển tuyên truyền, phổ biến Luật Cảnh sát biển Việt Nam và các quy định về chống khai thác IUU đến ngư dân Rạch Giá. Ảnh: BÍCH TUYỀN

- Hỏi: Một số chủ tàu nói rằng: “Qua vùng biển nước ngoài đánh bắt hải sản cho nhanh đầy khoang, ít ai kiểm tra lắm”. Hành vi cố ý khai thác hải sản ở vùng biển nước ngoài như vậy bị xử lý thế nào theo quy định chống khai thác IUU?

- Luật sư Phạm Hoàng Khoa giải đáp: Hành vi khai thác trái phép hải sản ở vùng biển nước ngoài được xem là khai thác thủy sản bất hợp pháp. Điều 60, Luật Thủy sản 2017 quy định rõ các hành vi khai thác thủy sản bất hợp pháp, trong đó có hành vi khai thác thủy sản trái phép trong vùng biển thuộc quyền quản lý của quốc gia, vùng lãnh thổ khác hoặc vùng biển quốc tế không thuộc thẩm quyền quản lý của tổ chức quản lý nghề cá khu vực; sử dụng tàu không quốc tịch hoặc tàu mang quốc tịch không phải thành viên để khai thác trái phép.

Theo Nghị định số 38/2024/ NĐ-CP, các hành vi này có thể bị phạt tiền từ 800 triệu đến 1 tỷ đồng, tịch thu ngư cụ, thủy sản, và truy cứu hình sự nếu gây hậu quả nghiêm trọng. Chủ tàu cần tuân thủ giấy phép và quy định khai thác để tránh vi phạm, góp phần giữ hình ảnh quốc gia.

- Hỏi: Nếu thuyền trưởng đã được tập huấn, ký cam kết không khai thác IUU nhưng vẫn cố ý đưa tàu sang vùng biển nước ngoài đánh bắt, chủ tàu có thể nói “không biết, không chỉ đạo” để tránh trách nhiệm không?

- Luật sư Phạm Hoàng Khoa giải đáp: Trường hợp trên chủ tàu không thể né tránh trách nhiệm chỉ bằng lý do “không biết”. Theo Điều 73, Luật Thủy sản 2017, chủ tàu là người chịu trách nhiệm cao nhất về hoạt động của tàu, có nghĩa vụ tổ chức, bố trí thuyền viên, trang bị thiết bị và chịu trách nhiệm khi tàu vi phạm quy định về chống khai thác IUU. Thuyền trưởng là người đại diện cho chủ tàu trên biển, vì vậy nếu thuyền trưởng đưa tàu sang vùng biển nước ngoài khai thác trái phép thì chủ tàu vẫn phải chịu trách nhiệm cùng.

Theo Nghị định số 38/2024/ NĐ-CP của Chính phủ, hành vi khai thác ở vùng biển nước ngoài trái phép có thể bị phạt từ 800 triệu đến 1 tỷ đồng, tịch thu tàu, tước bằng thuyền trưởng và buộc chủ tàu chi trả chi phí đưa thuyền viên về nước.

Theo pháp luật quốc tế và quy định của từng quốc gia, việc khai thác thủy sản trái phép bị xử phạt rất nặng. Nhiều nước áp dụng mức phạt tiền từ vài chục nghìn đến hàng trăm nghìn USD, tùy mức độ vi phạm và sản lượng thủy sản bị khai thác trái phép.

Ngoài phạt tiền, cơ quan chức năng nước sở tại có thể tịch thu tàu cá, trang thiết bị, ngư cụ liên quan đến hoạt động vi phạm. Trong các trường hợp nghiêm trọng, thuyền trưởng và ngư dân có thể bị bắt giữ, thậm chí phạt tù; mức án có thể từ vài tháng đến nhiều năm, đặc biệt khi có hành vi cố ý, tái phạm hoặc chống đối lực lượng kiểm tra.

Nhiều quốc gia còn áp dụng lệnh cấm hoạt động đối với tàu vi phạm, không cho phép quay lại vùng biển của họ trong thời gian nhất định. Chính vì vậy, chủ tàu nên thường xuyên nhắc nhở và giám sát thuyền trưởng, thuyền viên, tuân thủ quy định về khai thác hải sản, không được đưa tàu sang đánh bắt vùng biển nước ngoài.

- Hỏi: Thương lái mua hải sản trôi nổi, không rõ tàu nào đánh bắt, không có giấy xác nhận nguồn gốc khai thác, người thu mua, chế biến, kinh doanh các loại hải sản này có bị xem là tham gia chuỗi IUU không?

- Luật sư Phạm Hoàng Khoa giải đáp: Người thu mua, chế biến, kinh doanh loại hải sản do thương lái mua hải sản trôi nổi, không rõ tàu nào đánh bắt, không có giấy xác nhận nguồn gốc khai thác là hành vi vi phạm pháp luật về khai thác thủy sản và thuộc hành vi khai thác IUU.

Theo Luật Thủy sản 2017 và Nghị định số 38/2024/NĐ-CP, hành vi thu mua, vận chuyển, chế biến hải sản không rõ nguồn gốc hoặc từ khai thác bất hợp pháp có thể bị phạt từ 30 - 40 triệu đồng, tùy mức độ và khối lượng hàng.

Nếu thương lái biết rõ hoặc nghi ngờ hàng được khai thác trái phép mà vẫn thu mua, hợp thức hóa hoặc tiêu thụ thì hành vi đó bị coi là tham gia chuỗi IUU. Ngược lại, nếu vô ý nhưng không có giấy tờ chứng minh nguồn gốc, vẫn có thể bị xử phạt hành chính.

Để tránh rủi ro, bà con chỉ mua hải sản có đủ giấy tờ hợp lệ, như: Giấy xác nhận hoặc chứng nhận nguồn gốc, hóa đơn, nhật ký thu mua, giấy phép khai thác của tàu. Khi thấy hàng giá rẻ bất thường, không có chứng từ hoặc người bán né tránh cung cấp giấy tờ, tốt nhất không nên mua.

- Hỏi: Tàu tôi đã hết hạn giấy phép khai thác nhưng muốn chạy thêm vài chuyến vì đang vào mùa vụ. Nếu bị kiểm tra giữa biển, việc này có bị xem là khai thác IUU không?

- Luật sư Phạm Hoàng Khoa giải đáp: Hành vi khai thác thủy sảnkhi giấyphép đã hết hạn được coi là khai thác bất hợp pháp, vi phạm Luật Thủy sản 2017. Theo Nghị định số 38/2024/NĐ-CP của Chính phủ, hành vi khai thác thủy sản khi giấy phép hết hạn có thể bị phạt từ 20 - 50 triệu đồng, tịch thu ngư cụ, thủy sản và tước bằng thuyền trưởng nếu tái phạm.

Mọi tàu cá có chiều dài từ 6m trở lên phải có giấy phép khai thác còn hiệu lực mới được ra khơi. Giấy phép khai thác thủy sản giúp Nhà nước quản lý nghề cá, bảo vệ nguồn lợi và chứng minh hoạt động hợp pháp. Vì vậy, chủ tàu cần chủ động làm thủ tục gia hạn giấy phép khai thác trước khi ra khơi, để tránh bị xử phạt, góp phần cùng ngành thủy sản Việt Nam gỡ “thẻ vàng”.

TÚ MINH - HOÀNG KHOA thực hiện