Khám phá ngôi chùa độc đáo nằm trong hang đá ở Yên Bái

Chiếc chuông bằng đá lớn ở động Đền Trung chùa Hang São, khi gõ vào âm vang như trống đồng. (Ảnh: Việt Dũng/TTXVN)

Di tích chùa Hang São nằm trong núi São với độ cao 200m, thuộc địa khối Đông Nam dãy Phu Sa Phìn chạy dọc theo hướng Tây Bắc-Đông Nam thuộc địa phận thôn São, xã Tân Lập, huyện Lục Yên, tỉnh Yên Bái.

Chùa Hang São có tên gọi theo tiếng địa phương là chùa São. São là một bản của làng Nhân Mục, thuộc tổng Lâm Trường Hạ, Châu Lục Yên xưa. Lý giải về tên chùa có ý kiến cho rằng trước đây thường có đàn chim São bay về và làm tổ trong hang, vì vậy đặt tên São cho tên chùa.

Chùa Hang São còn có tên chữ là Hương Thảo Tự. Hương tên chữ là “Hương núi”; Thảo có nghĩa là “Thảo mộc”, với ý nghĩa “Mùi thơm của các loài cây nơi núi cao.”

Tương truyền, động chùa này được phát hiện từ thời Vua Hùng Vương thứ 6. Trong một chuyến kinh lý, nhà vua thấy thế núi "long chầu hổ phục", có hang động đẹp nên sau đó đã đem di hài Thái mẫu lên hung cát ở đây, nay vẫn còn cung Thái mẫu ở trong động.

Đến thời tiền Lê, một nhà vua đến động này và đặt tên là “Động Hương Thảo tự” để sánh với động Hương Tích tự ở trấn Sơn Tây. Ngày nay, người dân địa phương quen gọi là chùa Hang São.

Chùa Hang São nằm trong vành đai kiến tạo địa chất của vỏ trái đất, quá trình đứt gãy của địa khối Đông Nam dãy Phu Sa Phìn kéo dài từ kỷ Cambri cách đây 540 triệu năm, chấm dứt vào kỷ Krêta, cách đây 65 triệu năm. Có thể nói đây là một giai đoạn có nhiều biến động mạnh mẽ nhất trong lịch sử nước ta.

Trong giai đoạn này, Lục Yên chìm ngập dưới biển trong các pha trầm tích và được nâng lên trong các pha uốn nếp của các vận động tạo núi Calêđôni và Kimêta thuộc đại trung sinh. Vì vậy, các dãy núi vùng Lục Yên đều có hướng Tây Bắc-Đông Nam. Sự uốn nếp và nâng lên trong các hoạt động tạo núi đã tạo điều kiện cho nước dễ thấm và hòa tan đá vôi thành canxicacbonat cùng các điều kiện vật lý hóa khác là nguyên nhân chính tạo ra địa hình, địa mạo và sự kỳ ảo của hệ thống hang động đất Ngọc Lục Yên.

Chùa Hang São là một trong những chùa hang nổi tiếng đẹp và linh thiêng ở Yên Bái. Khởi thủy chùa São được các cư dân Tày bản địa xây vào thế kỷ XIII-XIV để thờ Phật. Tới thời Lê Trung Hưng, khi Vũ Văn Mật xây thành Đại Đồng, châu Thu Vật, trấn Tuyên Quang, thấy con gái là Vũ Thị Ngọc Anh tinh thông văn võ lại am hiểu nghề nông, do đó Vũ Văn Mật tiến cử bà với vua Lê và được vua Lê phong chức phó tướng, phụ trách quân lương hậu cần.

Với trọng trách của mình, bà chúa Bầu họ Vũ đã đem kinh nghiệm canh tác ở miền xuôi lên, phổ biến cho bà con Tày bản địa và quân binh trong vùng khai hoang ruộng nước, trồng bông dệt vải. Bà đã cùng chủ tướng Vũ Văn Mật xây dựng nên một hệ thống thành nhà Bầu rộng khắp. Bà cũng là người trực tiếp luyện quân, tập binh để bổ sung lực lượng. Riêng Chùa hang São bà biến làm kho tập kết lương thực phòng khi chiến tranh với nhà Mạc.

Theo “Kiến văn tiểu lục” của Lê Qúy Đôn, bà Vũ Thị Ngọc Anh do có nhiều công lao trong xây dựng căn cứ và dạy dân trồng lương thảo được bà con trong vùng tôn từ như: “Bà chúa lương”; “Bà chúa kho”; “Bà chúa Bầu”; “Bà Anh thần nông.” Người địa phương còn gọi bà là “Bà Bụt hay bà Ỏn.”

Theo “Đại Nam nhất thống chí,” doanh trại chính của bà Vũ Thị Ngọc Anh là thành Bến Lăn, nơi có võ trường huấn luyện quân binh. Sau khi bà mất, tưởng nhớ tới công ơn của bà, nhân dân thôn bản tôn thờ bà Vũ Thị Ngọc Anh trong chùa hang São.

Sang tới thời Nguyễn với việc coi trọng việc tu bổ đình, đền, chùa và nghi thức tế tự, nhân dân bản São dựng thêm một ngôi chùa nhỏ với ba gian nhà tranh, kết cấu theo kiểu chuôi vồ thờ Phật và bà Vũ Thị Ngọc Anh ở trước chùa hang.

Tương truyền, động chùa Hang São được phát hiện từ thời Hùng Vương thứ 6, trong một chuyến kinh lý, nhà vua thấy thế núi long chầu hổ phục, có hang động đẹp nên sau đó đã đem di hài Thái mẫu lên hung cát ở đây. (Ảnh: Việt Dũng/TTXVN)

Chùa hang São có cửa hang quay theo hướng Đông Bắc, gần song song so với tả ngạn sông Chảy, cách sông Chảy khoảng 500m. Quần thể chùa hang São gồm 1 chùa thiên tạo (chùa São) và một chùa nhân tạo (chùa Hang). Chùa hang São cách chùa Hang 100m, hiện tại chỉ còn phần nền nằm trong khu khuôn viên trường tiểu học xã Tân Lập đã bị biến dạng, không thể nhận biết chính xác vị trí từng hàng chân cột, trong lớp đất mặt có nhiều ngói vỡ, so sánh chúng khá đồng dạng với các mẫu ngói được phát hiện tại Đình làng São.

Chùa hang São là một ngôi chùa thiên tạo, từ lâu đời đã được nhân dân sử dụng làm nơi thờ cúng và được chia làm ba chùa; chùa Hạ, chùa Trung và chùa Thượng.

Chùa Hạ, là một mái đá có mặt nền gồ ghề, rộng 10m, sâu 5m, chính giữa là một ban thờ bằng đá khá bằng phẳng.

Chùa Trung là một vách đá dựng đứng và được nối với chùa Hạ bằng một con đường nhỏ cheo leo bám theo vách đá.

Chùa Thượng là ngôi chùa có diện tích lớn nhất, chùa có cấu tạo gồm 2 phần; hang trên và hang dưới: Hang trên (Tiền Đường) có mặt nền tương đối bằng phẳng, có đường thông với Trời, sâu hang 32m, rộng hang 38m, cao trần 15-18m, diện tích 1216m2. Hang dưới (Hậu cung) thấp hơn so với hang trên khoảng 5m, sâu hang 79m, rộng hang 22m, cao trần 15-18m, diện tích 1738m2.

Quan sát nền hang cho thấy có nhiều mảnh gốm sứ Việt Nam và Trung Quốc thế kỷ 18-19. Tại nền hang vào thập niên 90 các nhà khảo cổ đã có cuộc khảo sát và phát hiện ra nhiều công cụ, mảnh tước, với kỹ thuật ghè đẽo trực tiếp trên đá cuội thuộc nền văn hóa Sơn Vi. Chính giữa hang là tòa Tam Bảo và ba pho tượng Di Đà bằng đá (tự nhiên).

Quan sát cả hang trên và hang dưới cho thấy trên vòm trần có nhiều khối nhũ đá rủ xuống tạo thành hình thù lạ mắt, nơi hậu cung là một quần thể những nhũ đá tạo nên các pho tượng Phật với nhiều hình dáng và màu sắc, khiến ta như ngỡ lạc vào chốn bồng lai tiên cảnh.

Tháng 12/1949, chùa Hang São, xã Tân Lập vinh dự là nơi tổ chức Đại hội Đảng bộ huyện Lục Yên lần thứ hai. Đây là dấu mốc quan trọng trong lãnh đạo, chỉ đạo của Đảng bộ huyện Lục Yên về việc huy động sức người, sức của phục vụ tiền tuyến, góp phần tích cực vào chiến thắng Sông Thao.

Ngày 17/9/2009, Ủy ban Nhân dân tỉnh Yên Bái ban hành Quyết định số 1395/QĐ-UBND công nhận chùa Hang São thuộc thôn São, xã Tân Lập, huyện Lục Yên, tỉnh Yên Bái là Di tích lịch sử-văn hóa cấp tỉnh.

Theo Vietnamplus