Nhạc sĩ Phan Huỳnh Điểu: Mười năm vắng bóng, bao tình khúc vẫn vút bay

Mười năm không quá dài trong dòng chảy lịch sử, nhưng đủ để công chúng nhìn lại và càng thêm trân trọng giá trị nghệ thuật cũng như nhân cách sống cao đẹp của ông - người đã dành trọn đời để dâng hiến những khúc ca bất tử.

Nhạc sĩ Phan Huỳnh Điểu sinh ngày 11/11/1924, tại Đà Nẵng, quê gốc ở Điện Bàn, Quảng Nam, vùng đất của những câu hò, điệu lý và truyền thống yêu nước. Từ thuở thiếu thời, âm nhạc đã trở thành một phần máu thịt với ông. Ông từng thổ lộ rằng: “Tôi nhớ rõ lúc lên 7 tuổi, mẹ tôi thường hát và ru em ngủ, lời mẹ tôi ru con cất lên rất hay đã in đậm trong lòng tôi”. Năm 16 tuổi, ông viết ca khúc đầu tay “Trầu cau”, được lấy cảm hứng từ một vở kịch dân gian, mở đầu cho hành trình mấy chục năm trọn vẹn dành cho âm nhạc.

Sự nghiệp âm nhạc của Phan Huỳnh Điểu gắn liền với lịch sử hiện đại Việt Nam. Ông từng là chiến sĩ trong hai cuộc kháng chiến, từng sống và sáng tác nơi chiến trường ác liệt. Chính vì vậy, nhạc cách mạng là dòng chảy mạnh mẽ đầu tiên trong sáng tác của ông. Ca khúc “Đoàn giải phóng quân” (sau này đổi thành “Đoàn Vệ quốc quân”) ra đời năm 1945 đã trở thành một biểu tượng của tinh thần cách mạng. Nhịp hành khúc 2/4 thôi thúc như bước chân người lính hành quân, lời ca mạnh mẽ “Ra đi, ra đi bảo tồn sông núi” vừa là câu thề của người nghệ sĩ, vừa là lời hiệu triệu hào hùng của thời đại.

Từ thời kháng chiến chống thực dân Pháp đến những năm tháng chiến tranh chống Mỹ, cứu nước, âm nhạc của ông không ngừng tiếp lửa tinh thần cho quân dân. Các ca khúc như “Mùa đông binh sĩ”, “Hành khúc ngày và đêm”, “Cuộc đời vẫn đẹp sao”, “Quê tôi ở miền Nam”… đều mang tinh thần lạc quan giữa khói lửa. Đặc biệt, “Hành khúc ngày và đêm” được phổ từ thơ Bùi Công Minh, đã trở thành bản tình ca kháng chiến đi sâu vào lòng người, được vang lên từ chiến trường cho đến hậu phương, từ bệnh viện dã chiến đến sóng phát thanh quốc gia.

Dẫu viết về chiến tranh, âm nhạc của ông vẫn đầy chất trữ tình. Phan Huỳnh Điểu là người có biệt tài “tình hóa” những bản nhạc cách mạng. Những ca khúc của ông mang giai điệu ngọt ngào, nhẹ nhàng mà sâu lắng, mang đậm âm hưởng dân ca miền Trung. Với ông, “cuộc đời vẫn đẹp sao! tình yêu vẫn đẹp sao!” - đó không chỉ là một câu hát mà là quan niệm sống của người nghệ sĩ luôn nhìn thấy cái đẹp ngay giữa gian khó.

Bên cạnh nhạc cách mạng, tình ca là một mảng sáng tác đặc biệt nổi bật trong di sản âm nhạc Phan Huỳnh Điểu. Nhà nghiên cứu âm nhạc Nguyễn Xuân Khoát từng gọi ông là “nhạc sĩ của tình yêu”, bởi lẽ phần lớn gia tài hơn 100 ca khúc ông để lại là những bản tình ca, trong đó có nhiều bài phổ thơ rất nổi tiếng, như: “Anh ở đầu sông, em cuối sông”, “Sợi nhớ sợi thương”, “Ở hai đầu nỗi nhớ”, “Thuyền và biển”, “Bóng cây Kơnia”, “Thơ tình cuối mùa thu”...

Điều đặc biệt là tình yêu trong nhạc Phan Huỳnh Điểu luôn gắn liền với đất nước và thời cuộc. Những câu chuyện tình đôi lứa luôn mang trong mình cảm thức về sự chia ly, hy sinh và khát vọng đoàn tụ giữa khói lửa chiến tranh. Ca khúc “Sợi nhớ sợi thương” (phổ thơ Thúy Bắc) nói về cô gái nhớ người yêu đang hành quân giữa hai dải Trường Sơn, được ông viết bằng chất dân ca Nghệ Tĩnh. Hay “Cuộc đời vẫn đẹp sao” (phổ thơ Dương Hương Ly) là một khúc hành khúc đầy lạc quan nhưng vẫn thấm đẫm cảm xúc lãng mạn trong hoàn cảnh ông đang nằm điều trị bệnh.

Nhạc sĩ Phan Huỳnh Điểu cũng là người có khả năng kỳ lạ trong việc thổi hồn cho thơ. Ông từng ví von: “Thơ và nhạc như chị em sinh đôi. Thơ một cánh, nhạc một cánh cho tác phẩm bay lên”. Có đến quá nửa kho tàng của ông là các bản phổ thơ và nhiều bài thơ bình dị đã “được tái sinh” qua giai điệu. Nhạc sĩ Phong Nhã từng nhận xét: “Nếu ở Trịnh Công Sơn là lời vượt nhạc, thì ở Phan Huỳnh Điểu là nhạc vượt thơ”.

Một ví dụ điển hình là “Bóng cây Kơnia”, phổ thơ Ngọc Anh. Dù ông biết đến bài thơ này từ năm 1959, nhưng phải đến khi ông sống và sáng tác ở chiến trường Tây Nguyên, thấm đẫm không khí núi rừng, bản sắc dân tộc nơi đây, giai điệu mới bật ra. Ca khúc ra đời năm 1971 đã trở thành biểu tượng bất tử của tình yêu, nỗi nhớ và lòng trung nghĩa.

Ngoài ra, sự đồng điệu giữa ông và thơ Xuân Quỳnh cũng tạo nên hai tác phẩm nổi tiếng là “Thuyền và biển” và “Thơ tình cuối mùa thu”. Nếu “Thuyền và biển” là bản tình ca day dứt về nỗi khắc khoải yêu đương, thì “Thơ tình cuối mùa thu” mang âm điệu dân ca Bắc bộ, nhẹ nhàng như hơi thở mùa thu, như bước chân hai người yêu trên thảm lá vàng, như một nỗi buồn dịu dàng níu giữ tình yêu đã qua.

Không chỉ là người sáng tác, Phan Huỳnh Điểu còn là nghệ sĩ mẫu mực, tận tụy với tổ chức, gắn bó sâu sắc với Hội Nhạc sĩ Việt Nam, đồng hành với lớp trẻ, với người cao tuổi, với công chúng. Dáng hình ông với nụ cười tươi, giọng nói hào sảng và trái tim đầy nhạc cảm vẫn được khán giả nhớ mãi trên sân khấu “Tiếng hát mãi xanh” - chương trình truyền hình gắn bó với ông đến tận cuối đời.

Ngày 29/6/2015, ông trút hơi thở cuối cùng sau một thời gian chống chọi với bệnh tật. Theo di nguyện, tro cốt của ông được rải xuống sông Hàn - con sông quê hương đã nuôi lớn tâm hồn nghệ sĩ. Một sự trở về giản dị, thanh thản, đúng như tính cách và âm nhạc của ông: không phô trương, không màu mè, chỉ lặng lẽ thấm vào lòng người như mạch nước ngầm nuôi ký ức.

Mười năm sau ngày đi xa, các tác phẩm của Phan Huỳnh Điểu vẫn vang lên trong nhiều chương trình nghệ thuật khắp cả nước. Nhân kỷ niệm 100 năm Ngày sinh của ông (11/11/1924 - 11/11/2024) nhiều hoạt động tưởng niệm, tọa đàm, đêm nhạc đã được tổ chức tại Đà Nẵng, Hà Nội, TP Hồ Chí Minh như một sự tri ân sâu sắc dành cho người đã sống một đời trọn vẹn với âm nhạc.

Phan Huỳnh Điểu - “con chim vàng của nền âm nhạc Việt Nam” - đã bay về miền xanh thẳm, nhưng "tiếng hót" thì vẫn còn vang mãi. Những ca khúc ông viết không chỉ là âm nhạc, mà còn là ký ức, là tâm hồn dân tộc, là tình yêu con người và khát vọng sống đẹp. Dẫu thời gian có trôi qua, nhưng những giai điệu ấy vẫn tiếp tục “gọi tên” người nghệ sĩ tài hoa bằng tất cả sự yêu thương và ngưỡng mộ.

Theo TTXVN