Vươn tay lấy mật của trời

Cái hồi xưa lắc, khi giải phóng chưa lâu, ông Chau Oanh Si (sinh năm 1959) từ Sóc Trăng về cư ngụ xã Văn Giáo (nay là xã An Cư). Dân cư thưa thớt, xa thật xa mới có mái nhà nhỏ. Nhẩm tính, số lượng cây thốt nốt còn nhiều hơn đầu người. Không ai bảo ai, đàn ông trai tráng cứ nhắm thẳng loại cây này làm kế mưu sinh. “Vốn liếng” làm nghề chỉ vỏn vẹn cái bụng không biết sợ mà thôi!

Ông Si bắt đầu ngày mới bằng việc lấy mật thốt nốt

Là bởi vì, cây thốt nốt cùng họ với cây dừa, thân gồ ghề nhưng đeo bám không phải dễ. Nỗi ám ảnh lớn nhất của người làm nghề là gặp phải mấy tàu lá yếu, chụp vào coi như rớt xuống đất, giao phó tính mạng cho may rủi. Hay phổ biến hơn cả là đài tre bị mục, toàn bộ trọng tâm cơ thể bỗng dưng chới với.

“Đài” hiểu nôm na là một cây thang bằng tre, gắn sát vào cây thốt nốt, giúp người leo dễ dàng hơn. Dân thạo nghề đặt tre từ phum, sóc, lựa cây nào già, thân thẳng, ưng ý mua về, giá vài chục ngàn đồng/cây, xài bền đến 2 năm.

Nhưng cũng không được chủ quan, vì đài tre ngày này tháng nọ chịu đựng nắng mưa, hư mục từ bên trong, mắt thường khó nhận thấy. Nói đâu xa, mới tháng trước, ông Si té từ cây cao 5 - 6m xuống đất, bị trật gân tay, mặt sưng húp, tạm thời “gác kiếm”.

“Đường thốt nốt mấy chục năm trước rẻ rề, chừng 2.500 đồng/kg. Ai làm giỏi, có thể nấu được 20 - 30 kg/ngày. Đời sống vùng quê khó khăn, việc gì làm ra tiền thì mọi người xúm vào làm thôi, đâu có nhiều sự lựa chọn. Tôi có biết leo cây lấy mật thế nào đâu, cứ nhìn người ta làm rồi bắt chước.

Còn trẻ thì tay chân cứng cáp, bám chắc vào thân cây, kéo thêm vòng dây ngắn dưới chân, chục bước đã tới đọt cây. Hết trẻ thì leo bằng đài tre, vừa leo vừa thủ thế cho chắc. Hầu như người leo thốt nốt nào cũng từng gặp cảnh té cây, chỉ khác mức độ nặng, nhẹ thôi”, ông Si thở dài.

Anh Chau Cốp thuần thục công việc lấy mật thốt nốt

Nhưng nghề cũng chưa từng bạc đãi người chí thú làm ăn. Sáng sớm, khi trời chưa tỏ mặt, ông quẩy mấy can nhựa ra đồng thốt nốt, leo chuyền từ cây này qua cây kia, đến khi nắng gắt lưng thì trèo xuống, về nhà nghỉ ngơi. Cơm trưa xong, lại quẩy đòn gánh ra đồng, tìm mật cho đến lúc nắng chiều nhạt hẳn.

Ông chịu khó leo 30 cây/ngày, gom được 120 lít mật, đem về cho vợ nấu. Cứ 30 lít mật tươi nấu được 4kg đường. Bạn hàng mua 27.000 - 28.000 đồng/kg. Trừ tiền trấu đốt, ông bỏ túi 10.000 đồng/kg. Lấy công làm lời, không dư giả, nhưng không túng thiếu.

Thốt nốt cho nước quanh năm nên cánh làm nghề không sợ thất nghiệp. Chỉ có điều tháng nắng thì nước sẽ nhiều hơn hẳn. Vô mùa Chôl Chnăm Thmây, thốt nốt hút hàng, nhu cầu tiêu thụ ở phum, sóc, chùa chiền tăng cao, cũng là “mùa vàng” của người leo thốt nốt. Loại cây này phát triển tốt quanh quẩn vùng Bảy Núi, đem đi xa thì vẫn cao lớn chứ chẳng góp mật cho đời.

Vòng đời của cây từ lúc trồng đến 30 năm sau mới cho nước, nên việc trồng cây kinh doanh là điều ít ai nghĩ tới. Có chăng, trái thốt nốt già rụng xuống, lẳng lặng mọc thành cây, trưởng thành từ mưa gió thuận thiên. Chủ đất cứ thế “hốt bạc”, cho thuê cây theo giá thị trường. Mắc thì 100.000 đồng/cây/năm, rẻ thì “mão” nguyên miếng ruộng, có bao nhiêu cây cũng tính đại khái 1 - 2 triệu đồng/khu vực. Tóm lại, cây thốt nốt đem lại nguồn thu cho con người, bằng cách này hay cách khác. Gọi là “lộc của trời” cũng chẳng ngoa.

Mà ngộ lắm, ngày nào cũng lấy mật thì ngày mai cây lại cho mật tiếp tục. Hàng ngày, người dân phải canh thời gian bông cho nước thích hợp để trèo lên cây lấy nước. Sau đó, họ dùng dao cắt một khoanh tròn mới ở phần đầu bông bỏ đi, tạo phần cắt mới để tích nước tiếp. Gián đoạn 1 ngày, nước ít hẳn.

Người làm nghề hạn chế nghỉ, bởi nghỉ ngày nào thất thu ngày đó, hôm sau đi mần chẳng bù lại được. Gắn bó mật thiết như thế, nên họ luôn nhớ rõ đặc tính từng cây: Đực hay cái, nước ngon hay dở, “trái tính trái nết” thế nào; đài tre tới tuổi thay mới hay chưa…

Rồi thì, đời cha truyền, đời con nối. Lúc chưa biết chữ, anh Chau Cốp (sinh năm 1986) đã biết cách lấy mật thốt nốt, bằng cách theo chân ông Chau Oanh Si ra đồng.

“Trong 4 anh em, tôi lớn nhất, phải sớm phụ cha mẹ làm việc được chút nào hay chút đó. Nhìn đi nhìn lại, không có công việc gì thích hợp bằng nghề lấy nước thốt nốt. Năm 17 tuổi, tôi chính thức “ra nghề”, tự mình leo, không đi cùng cha nữa. Cảm giác ban đầu là sợ hãi, leo tới đâu run tới đó. Tới bây giờ, tôi theo nghề 22 năm, 2 lần bị té, cột sống bị ảnh hưởng phần nào”, anh kể.

Vòng đời lặp lại, giờ 4 đứa con lẽo đẽo theo anh Cốp ra đồng thốt nốt, ngó nghiêng quan sát cha thoăn thoắt trèo cây. Đứa lớn chưa đầy 10 tuổi, đứa nhỏ mới biết đi. Khi tôi hỏi “nếu tụi nhỏ muốn theo nghề thì sao”, anh trầm ngâm ít phút.

Rồi anh bảo: “Trước mắt, tôi ráng lo cho tụi nhỏ được đi học đàng hoàng, tới đâu hay đó. Đứa nào muốn theo nghề thì tôi truyền nghề, chứ đâu thể cản nó được. Nghề tuy cực mà có đồng ra đồng vô, cũng là cách gắn bó với quê hương. Có khi tụi nhỏ sau này biết cách cải tiến, lấy mật thốt nốt khoa học, nhẹ công, năng suất hơn thì sao…”.

Bài và ảnh: GIA KHÁNH