Nhà khoa học của nhà nông An Giang

Lúa mùa nổi được trồng cho việc lai tạo tại xã Tây Phú (tỉnh An Giang).

Thạc sĩ Lê Thanh Phong, Phó Viện trưởng Viện Biến đổi Khí hậu, Trường Đại học An Giang, Đại học Quốc gia TP. Hồ Chí Minh.

Hồi sinh lúa mùa nổi

Lúa mùa nổi được nhiều thế hệ nông dân nhắc đến là một phần ký ức thời khẩn hoang. Lúa không chỉ cho hạt gạo, mà còn chứa đựng câu chuyện văn hóa. Theo cố Giáo sư Võ Tòng Xuân, giống lúa này “làm chơi mà ăn thật”.

Trước năm 1975, lúa mùa nổi được trồng gần 500.000 ha tại đồng bằng sông Cửu Long, trong đó tỉnh An Giang (cũ) có đến 250.000 ha. Sau khi cuộc “Cách mạng xanh” thập niên 1960, cây lúa mùa nổi được thay thế dần bằng cây lúa cao sản ngắn ngày 3 tháng.

Năm 2012, lần đầu tiên đến vùng trồng lúa mùa nổi ở xã Vĩnh Phước (nay là xã Vĩnh Gia) khi tham gia vào Chương trình bảo tồn cây lúa mùa nổi, Thạc sĩ Phong thấy giống lúa nông dân sử dụng khá “lộn xộn”, chất lượng kém, rất khó để thương mại hóa, bèn đặt ra vấn đề nghiên cứu về giống, mục tiêu phục tráng thuần giống lúa mùa nổi ở địa phương.

Vừa nghiên cứu, Thạc sĩ Phong vừa hướng dẫn các lớp sinh viên thực hiện đề tài về cây lúa nước.

Thời điểm đó, lúa nổi có nhiều giống/dòng khác nhau, được nông dân các địa phương Tri Tôn, Chợ Mới và Thanh Bình (tỉnh Đồng Tháp) xác nhận, tận tình hỗ trợ phân loại và chia sẻ kiến thức bản địa, kinh nghiệm với những tên gọi khá dân dã, như: Bông Sen, Nàng Tây Đùm, Nàng Tây Bông Dừa, Nàng Pha, Nàng Chệt Cụt, Nàng Chồi,…

Thạc sĩ Phong đã sưu tập mang về Trường Đại học An Giang gần 10.000 bông lúa và phân loại 187 giống/dòng lúa mùa nổi để nghiên cứu. Giai đoạn 2014 - 2018, ông đã chọn được dòng tốt nhất với tên gọi là “Nàng Tây Đùm”, được giới thiệu cho nông dân trồng ở xã Vĩnh Gia (tỉnh An Giang), sau đó là xã Vĩnh Châu (tỉnh Tây Ninh) và một số vùng khác.

Lúa mùa nổi sau thu hoạch tại xã Vĩnh Gia.

Thấy khả thi vì lúa sạch không phân bón và thuốc hóa học, nhiều doanh nghiệp tham gia vào sản xuất và bao tiêu, nhưng kết quả không được như mong muốn. Lúa có năng suất cao gần gấp đôi trước đó, song gạo cứng cơm, khó khuyến khích người tiêu dùng.

Hiện chỉ có giống lúa “Nàng Tây Đùm” được Công ty Lúa mùa nổi Amana - Tập đoàn Khải Nam (Tại TP. Hồ Chí Minh) bao tiêu cho nông dân xã Vĩnh Châu (tỉnh Tây Ninh), chủ yếu làm bún, phở, mì xuất khẩu sang thị trường Châu Âu.

Triển lãm các dòng/giống lúa mùa năm 2024.

Thêm bước tiến về chất

Ông Phong nhận ra sự quan trọng của thị trường và đánh giá lúa mùa nổi truyền thống thường không có lúa thơm, gạo cứng và nở, không hợp khẩu vị của phần lớn người tiêu dùng hiện đại, vốn chuộng gạo thơm, mềm, dẻo…

Trước thực tế đó, thôi thúc ông tiếp tục dấn thân nghiên cứu để cải tiến giống lúa mùa nổi truyền thống, giúp người dân an tâm mở rộng vùng trồng. Nhờ đó, hạt gạo lúa mùa đã được “khoác áo mới”.

Mỗi ngày ra đồng, ông Phong mang theo tâm huyết nghiên cứu các giống lúa mùa nổi.

Tháng 10/2025, sau khi nhận danh hiệu “Nhà khoa học của nhà nông” trở về, Thạc sĩ Lê Thanh Phong lại vội vã ra lội đồng cùng các sinh viên Trường Đại học An Giang, tiếp tục chăm sóc và nghi nhận chỉ tiêu cho ruộng chọn giống mới lúa mùa nổi. Ông dẫn chúng tôi tham quan điểm trồng và chọn giống lúa nổi ở xã Tây Phú, tất cả đều là dòng lúa thơm đã được lai tạo cách đây 5 năm và đang giai đoạn thuần chủng.

“Lúa đang trồng ở đây gồm những loại được chọn lọc theo tiêu chí rút ngắn thời gian sinh trưởng khoảng 2 - 4 tuần so với các loại cổ truyền. Tôi tham vọng đưa những dòng chín sớm vào vùng xả lũ có kiểm soát nước để trồng, còn loại chín muộn hơn sẽ trồng ở những vùng ngoài đê bao”, Thạc sĩ Phong nói.

Kho lưu trữ các giống/dòng lúa của Thạc sĩ Lê Thanh Phong.

Sau 10 năm nghiên cứu, ngoài việc cải tiến thành công lúa mùa nổi truyền thống, ông còn giữ một bộ sưu tập giống lúa đồ sộ với gần 600 giống/dòng lúa từ các địa phương khác nhau để phục vụ cho công tác bảo tồn, nghiên cứu và phát triển giống lúa mới.

Kỳ vọng phát triển trong vùng lúa 3 vụ

Thay vì đợi đúng chu kỳ “2 năm, 5 vụ” hay “3 năm, 8 vụ” như hiện nay để xả lũ sẽ rất khó. Vụ 3 sẽ sử dụng lúa mùa nổi chín sớm để trồng, giải quyết được bài toán xả lũ hàng năm.

Thời gian sinh trưởng của cây lúa mùa nổi trong điều kiện này thường bắt đầu từ đầu tháng 8 dương lịch và kết thúc vào cuối tháng 11 đến đầu tháng 12 dương lịch. Chu kỳ sinh trưởng của cây lúa mùa nổi khoảng 4 tháng, vừa vặn để đưa vào vùng sản xuất 3 vụ.

Cây lúa nổi sống trong môi trường nước lũ vươn cao từ 10 đến 12 lóng, tương đương khoảng 2 - 3 m, được trồng “thuận thiên”, suốt quá trình canh tác không bón phân, xịt thuốc.

Hạt gạo lúa mùa có màu ửng đỏ rất đẹp. Qua phân tích các chỉ tiêu cho thấy gạo lúa mùa chứa hàm lượng vitamin B1 và vitamin E cao hơn nhiều so các loại gạo khác, chỉ số đường trong gạo rất thấp.

Theo quan điểm của Viện Biến đổi khí hậu, phải​ "hồi sinh" và nhân rộng diện tích lúa mùa nổi để tạo không gian chứa lũ​, giữ được nhiều nước ngọt đầu nguồn, cũng là giải pháp thuận thiên thích ứng với biến đổi khí hậu​.

Thạc sĩ Lê Thanh Phong chia sẻ với nhà báo về cây lúa mùa nổi.

“Thật ra cây gì người dân mình cũng trồng được, quan trọng là giá cả và lợi nhuận. Điển hình tại tỉnh Long An, năm nay diện tích lúa mùa nổi trồng khoảng 120ha, được doanh nghiệp bao tiêu toàn bộ, giá 15.000 - 16.000 đồng/kg, người dân an tâm tiếp tục duy trì mô hình”, Thạc sĩ Phong cho biết.

Theo ông Phong, sắp tới, chuyển sang giai đoạn nhân rộng và thương mại hóa, kỳ vọng tín hiệu thị trường tốt, lúa mùa nổi sẽ trở thành đặc sản của vùng lũ. Làm được mục tiêu này sẽ kéo theo nhiều lợi ích khác, chẳng hạn nuôi kết hợp thủy sản “trên lúa, dưới cá” tạo thêm sinh kế cho người dân.

Cây lúa sống trong mùa lũ đón nguồn nước dồi dào, phù sa và rửa trôi dư chất trên đồng ruộng, “giải độc” cho đất đai. Theo hướng này, chỉ sau 5 - 10 năm, đồng ruộng sẽ tốt trở lại, giảm dư lượng thuốc bảo vệ thực vật trong đất và môi trường. Khi đó, chúng ta có thể nghĩ đến nông nghiệp sinh thái, nông nghiệp sạch trên một vùng rộng hơn.

MỸ HẠNH