SẮC MÀU VĂN HÓA KHMER Ở AN GIANG - Bài 1: Mái chùa Khmer - linh hồn của phum, sóc

Nhắc đến văn hóa của đồng bào Khmer, điều đầu tiên chúng tôi nhớ đến là hình ảnh những ngôi chùa rực rỡ sắc vàng, mái cong vút vươn lên giữa trời xanh. Không chỉ là nơi thờ tự, chùa còn là trái tim văn hóa, linh hồn của các phum, sóc, điểm tựa tinh thần của đồng bào Khmer.

Từ Rạch Giá đến đỉnh Tà Pạ, từ những phum, sóc đồng bằng đến triền núi lộng gió, chúng tôi bắt đầu hành trình khám phá nhiều ngôi chùa. Mỗi nơi là một câu chuyện riêng, mộc mạc mà thấm đẫm tình đoàn kết cộng đồng.

Chánh điện chùa Sóc Ven Mới (Gò Quao) được xây dựng theo lối kiến trúc, điêu khắc độc đáo mang dấu ấn của Phật giáo Nam tông Khmer. Ảnh: DANH THÀNH

Kiến trúc độc đáo

Được mệnh danh là “báu vật sống” của cộng đồng Khmer phố biển, ngôi chùa Láng Cát mang trong mình cả một chiều sâu lịch sử và văn hóa. Đại đức Long Phi Yến - Trụ trì chùa Láng Cát dẫn chúng tôi đi qua từng dãy công trình trong khuôn viên rộng hơn 10.000m². Được xây dựng từ năm 1412, chùa Láng Cát mang đầy đủ đặc trưng Phật giáo Nam tông Khmer. Chánh điện, tăng xá, giảng đường, bảo tháp... đều được phủ lớp sơn vàng óng, với hoa văn, phù điêu đắp nổi tinh xảo.

Thấy chúng tôi có vẻ thích thú, Đại đức Long Phi Yến tự hào nói tiếp: “Chùa Láng Cát là nơi tu hành và còn là nhân chứng của bao thăng trầm lịch sử. Trải qua bao đời, ngôi chùa vẫn giữ được hồn cốt văn hóa Khmer nơi đây. Năm 1994, chùa được Bộ Văn hóa và Thông tin (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) công nhận là di tích lịch sử - văn hóa quốc gia”.

Rời chùa Láng Cát, chúng tôi ngược về xã Tri Tôn, nơi có chùa Tà Pạ nằm trên đỉnh đồi cao, được ví như đóa sen nở giữa trời mây Bảy Núi. Từ xa nhìn lại, chùa như lơ lửng giữa không trung, in bóng xuống rừng cây xanh mướt. Cuốn hút với vẻ đẹp của ngôi chùa, chúng tôi chưa kịp nói lời khen thì đã nghe anh Thạch Chanh Ri, du khách từ Vĩnh Long trầm trồ: “Đến tận nơi nhìn thấy chùa rất đẹp. Mái cong, phù điêu, hoa văn đều mang đậm nét văn hóa của đồng bào Khmer, lại được đặt giữa núi non hùng vĩ, rất khác biệt”.

Tham quan chùa Tà Pạ, chúng tôi ấn tượng với chánh điện rộng hơn 1.300m2, được chống đỡ bằng 120 cột bê tông cao từ 5 - 18m. Hòa thượng Chau Sưng - Trụ trì chùa Tà Pạ cho biết, chùa được xây dựng từ năm 1999, ban đầu chỉ là một chòi tranh đơn sơ. Sau 4 lần trùng tu, đến cuối năm 2019, chùa khoác lên mình một diện mạo mới khang trang, thanh tịnh mà vẫn đậm nét văn hóa Khmer. Toàn bộ kinh phí xây dựng chùa đều do phật tử đóng góp. Năm 2020, chùa xây thêm lối cầu thang dài 70m nối từ chân núi lên đỉnh, như dải lụa uốn lượn giữa núi đồi. “Địa hình đồi dốc khiến việc xây dựng vô cùng gian nan. Vật liệu phải chuyển lên núi, giàn giáo dựng bằng tre, buộc bằng áo cà sa cũ. Nhưng chính cái khó lại tạo nên không gian chùa hài hòa với thiên nhiên, phóng khoáng và tĩnh tại” - Hòa thượng Chau Sưng kể lại với niềm tự hào.

Toàn tỉnh An Giang hiện có 142 chùa Phật giáo Nam tông Khmer. Theo anh Danh Thành Đạt, ngụ xã Định Hòa, người có gần 10 năm kinh nghiệm xây dựng chùa Khmer, ngày nay các chùa vẫn giữ phong cách truyền thống: Mái cong, sắc vàng, phù điêu tinh xảo, nhưng kết hợp thêm kỹ thuật mới và vật liệu hiện đại để tăng độ bền, tính thẩm mỹ. “Xưa nay, lối kiến trúc chùa vẫn là tạo ra không gian thiêng liêng, bình yên”, anh Đạt nói.

Những điều anh Đạt chia sẻ hiện lên rõ ràng hơn khi chúng tôi đặt chân đến xã Gò Quao - vùng đất yên bình nơi chùa Sóc Ven Mới hiện ra vừa rực rỡ vừa trang nghiêm. Chúng tôi ấn tượng mái chánh điện ba lớp cong vút, những hình rắn Naga, đuôi rồng uốn lượn như đang bảo vệ chốn thiêng. Phù điêu Garuda, nữ thần Kaynor sống động như chuyển động trong ánh sáng. Trên tường, từng bức tranh về cuộc đời Đức Phật như dẫn lối chúng tôi bước vào chiều sâu tâm linh và văn hóa của đồng bào Khmer...

Chùa Khmer là nơi diễn ra những lễ hội lớn như Chol Chnam Thmay, Sene Dolta, Ok Om Bok. Ảnh: DANH THÀNH

“Nhịp thở” của phum, sóc

Từ bao đời nay, chùa Khmer không chỉ là nơi tu hành của các vị sư mà còn là trung tâm văn hóa, nơi truyền dạy Khmer ngữ, kinh Phật, đạo lý và nếp sống văn hóa cho thanh thiếu niên trong các phum, sóc. Những lễ hội truyền thống như Chol Chnam Thmay, Sene Dolta, Ok Om Bok… đều gắn liền với chùa, trở thành dịp đoàn tụ, gắn kết cộng đồng. Hòa thượng Danh Lân - Phó Chủ tịch Thường trực Hội Đoàn kết Sư sãi yêu nước tỉnh kể: “Từ thời khai hoang lập ấp, chùa đã là nơi che chở, dạy chữ Khmer cho trẻ em, lưu giữ bản kinh Pali cổ và tổ chức các nghi lễ lớn trong năm”.

Những điều Hòa thượng Danh Lân kể không chỉ là ký ức mà vẫn đang hiện hữu rõ nét trong đời sống của đồng bào Khmer hôm nay. Tại chùa Xẻo Cạn, xã Vĩnh Hòa, trẻ em rộn ràng học chữ Khmer bên bảng đen. Đang ngồi chờ cháu tan lớp, ông Danh Tường, ngụ ấp Xẻo Lùng A chia sẻ: “Hồi nhỏ tôi cũng học chữ ở đây, giờ đến đời cháu. Chùa là nơi tôi tìm về mỗi khi buồn vui, nơi gắn bó cả đời”.

Còn tại chùa Cà Nhung, xã Định Hòa khi mặt trời còn chưa kịp rọi qua mái ngói cong, tiếng tụng kinh buổi sớm đã vang vọng khắp chùa. Trong sân chùa, hơn 20 phật tử cần mẫn làm công quả, người quét lá, chăm cây, người nấu bếp. Bà Thị Hiểu (66 tuổi), ngụ ấp Hòa Mỹ, xã Định Hòa tay cầm chổi quét từng chiếc lá rụng, chậm rãi kể: “Tôi sống một mình, không chồng con. Hai mươi năm rồi, ngày nào tôi cũng ra chùa, làm được gì thì làm. Chùa như mái nhà thứ hai. Ở đây, tôi thấy lòng mình nhẹ nhàng lắm”. Cũng như bà Hiểu, ông Danh Diễn (51 tuổi), ngụ ấp Hòa Hớn, xã Định Hòa thường đến làm công quả và dâng cơm cho các vị sư. “Gia đình tôi gắn bó với chùa này qua nhiều thế hệ. Làm công quả là cách tôi giữ mối dây kết nối đó. Tôi cũng mong sau này được gửi tro cốt tại đây - nơi tôi tin là chốn an lành” - ông Diễn nói, giọng trầm lại giữa tiếng chuông chùa ngân xa.

Nhịp sống hiện đại khiến lớp trẻ Khmer có xu hướng học tập, làm việc xa quê. Việc gắn bó thường xuyên với chùa như xưa không còn phổ biến. Dù vậy, vào mỗi dịp lễ lớn, từng dòng người lại trở về. Mối dây kết nối giữa đồng bào Khmer và ngôi chùa truyền thống vẫn luôn hiện hữu, bền bỉ, thiêng liêng như mái ngói cong cong giữa bầu trời phương Nam. Đại đức Danh Thuyền - Phó Trụ trì chùa Cà Nhung cho biết, vào các ngày rằm và 30 âm lịch, chùa đón từ 30 - 50 phật tử đến dâng cơm, tụng kinh và làm công quả. Đặc biệt, vào các dịp lễ lớn như Chol Chnam Thmay, lễ dâng y, chùa đón hàng ngàn phật tử từ khắp nơi về chiêm bái, tạo nên bức tranh văn hóa đậm đà bản sắc.

Chúng tôi rời chùa Cà Nhung khi ánh hoàng hôn buông dần. Tiếng chuông chùa ngân vang cuối ngày như lời nhắc nhở nhẹ nhàng về truyền thống, đạo lý và sự gắn bó bền chặt giữa đạo pháp và đời sống. Dẫu thời gian đổi thay, chùa vẫn là điểm tựa tinh thần vững chắc, là nơi gìn giữ những giá trị văn hóa, tâm linh của đồng bào Khmer.

(Còn tiếp)

D.THÀNH - B.TRÂN - T.LY